عطر گلهای سنجد بی گمان خوشبو ترین و دل انگیزترین گلهای اردیبهشتند و این موضوع همه ساله پیوند می دهد مرا با یکی از دوست داشتنی ترین وجذابترین داستانهایی که تاکنون شنیده ام که شاید شما هم شنیده یا خوانده باشید، داستان ((مارهای زیر درختان سنجد )) نوشته ی آقای محمد اعظم رهنورد زریاب ، نویسنده شهیر افغانستانی .
آغاز داستان با نهی از طرف مادر است؛ « نزدیک درختان سنجد نروی که مار دارد.» برحذر داشتنی مادرانه که فرزند را از خطری که ممکن است در کمینش باشد آگاه می سازد. قلمروی ممنوع وجود دارد که نباید به آن نزدیک شد. جمله ای که هر روز تکرار می شود و از تکرارش در ذهن راوی مار و درختان سنجد به یکدیگر تاب و گره خورده اند.
محمد اعظم رهنورد زریاب
مارهای زیر درخت سنجد
مادرم مي گفت: «نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارد!» او تقريباً هر روز اين گفته اش را تکرار مي کرد. در نتيجه، مار و درختهاي سنجد در ذهن من با همديگر تاب خورده و گره شده بودند.
در دهکده مان، آن سوي رودخانه کم آب، چمنزار کوچکي بود و در کنار اين چمنزار شماري از درختهاي سنجد، خيلي نزديک به همديگر، روييده بودند. گياهها و بوته هاي وحشي اين درختها را به يکديگر پيوند مي دادند، و گلهاي کوچک خودروي زرد و سپيد و بنفش، اينجا و آنجا، بر زمينه هاي سبز اين گلها و بوته هاي وحشي، مثل ستاره هاي ريزه و رنگين مي درخشيدند. بدين صورت، مي توان گفت که آن سوي رودخانه، در کنار چمنزار، بيشه خوشايند و دلکش افتاده بود.
من خوشم مي آمد که از رودخانه بگذرم، بر بستر سبز چمنزار دراز بکشم، به آسمان آبي و صاف خيره شوم و از نسيم دلاويزي که از سوي بيشه کوچک مي وزيد، لذت ببرم. گاهي هم، به دنبال پروانه يي مي دويدم و تا نزديک بيشه مي رسيدم، پروانه در ميان گياهها و بوته هاي وحشي ناپديد مي شد و مرا ترس خفيفي فرا مي گرفت. گفته هاي مادرم در ذهنم طنين مي انداختند: «نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارد!»
ترسيده و با کنجکاوي شاخه هاي درختهاي سنجد را مي نگريستم و انتظار داشتم مار سياهي را ببينم که به دور شاخه هايي تاب خورده است و آرام آرام به جلو مي خزد.
مادرم مي گفت: «مارها درختهاي سنجد را دوست دارند. هرجا درخت سنجد باشد، مارها هم به آن جا مي روند.»
و باز هم مي گفت: «وقتي درختهاي سنجد گل مي کنند، مارها ديگر ديوانه مي شوند. بوي گل سنجد آنها را مست و بيقرار مي سازد. خطرناکتر مي شوند!»
اما من هيچوقت در شاخه ها ماري را نمي ديدم. تنها برگهاي درختان سنجد، همچون پارچه هاي کوچک اطلس غوره بي رنگ، در روشنايي آفتاب مي درخشيدند و هيچ آوازي از آنها بر نمي خاست. همه جا خاموش مي بود و سکوت و آرامش.
مادرم مي گفت: «مارهاي زير درختهاي سنجد، از روي خشم و غضب، زبانهاي دوشاخه يي شان را بيرون مي آورند. و فش فش صدا مي کشند. چشمهاي شان که مثل الماسهاي سياه هستند، آدمي را جادو مي کنند و کرخت مي سازند.»
از همين رو، جنبش آهسته هر شاخه و برگي نيز هراسانم مي ساخت. مادرم مي گفت: «اين مارها جادوگراني هستند که از هندوستان آمده اند. زهرشان آدمي زاد را خاکستر مي سازد!»
باري، از مادرم پرسيد: «اين مارها اين جا چه مي کنند؟ چرا نمي روند به هندوستان؟»
جواب داد: «آنها را سلطان محمود غزنوي اين جا زنداني کرده است. تا روز قيامت همين جا خواهند بود!»
گاه گاهي هم دلم به حال اين مارها مي سوخت. بيچاره ها آواره و زنداني بودند. محمود غزنوي يمين الدوله چه هيبتي داشت، چه قدرتي داشت! هر وقت که با سپاه بي شمارش براي غزا به هندوستان مي رفت، پلنگها به سلامش مي آمدند و مارها در برابر او سر به زمين مي گذاشتند و کرنش مي کردند. در دهکده ما همين طور مي گفتند.
مادرم مي گفت: «اين مارهاي سياه زير درخت سنجد، جادوگراني بودند که يک بار فراموش کردند به سلطان محمود غزنوي سلام بکنند. سلطان فرمود که آنان را بکشند، ولي اين جادوگران ناگهان خودشان را کبوتر ساختند و به آسمان پرواز کردند. محمود به وزيرش گفت که آن کبوترها را بگيرد. وزير هم که جادوگر زبردستي بود، بيدرنگ خودش را شاهين ساخت و از دنبال کبوتران به پرواز درآمد و خيلي زود آنها را به چنگال گرفت، آورد، و پيش پاي محمود انداخت شان. جادوگران، ناچار، گريه و زاري را گرفتند. آنان هفت شبانه روز گريستد و زاري کردند، گريستند و زاري کردند. چشمهاي شان اول مثل ياقوتهاي سرخ شدند، و بعد مانند زغال سياه گشتند. آن وقت، محمود از سر قتل شان گذشت و به وزيرش دستور داد که آنها را مار بسازد و ببرد به غزني و زنداني کند که تا روز قيامت همان جا باشند. وزير آن مارها را آورد و در همين دهکده ما به بند کشيد.»
من گاهي با خودم مي گفتم: «وزير سلطان محمود جاي ديگري نداشت که جادوگران را در اين دهکده ما زنداني ساخت؟ آخر چرا اين کار را کرده؟» جوابي نمي يافتم، ولي سخنهاي مادرم آن بيشه کوچک را برايم اغوا کننده، اسرارآميز، و ترسناک ساخته بودند.
آن سال که بهار آمد، درختهاي سنجد گل کردند و خوشه هاي گل سنجد عسلي رنگ از شاخه ها آويزان شدند. عطر دلاويز اين گلها، از رودخانه مي گذشت و همه جا پخش مي شد. اين عطر مرا به سوي درختهاي سنجد مي کشانيد. اما، از مارهاي سياه مي ترسيدم. مي خواستم فصل گل سنجد بگذرد و من باز هم بروم به سراغ چمنزار و پروانه هاي زيباي آن جا. و اما انگار انتظار من بيهوده بود. فصل گل سنجد سپري نمي شد. خوشه هاي گل همچنان از شاخه ها آويزان بودند و بوي خوشايند آنها همه جا مي پيچيد. آهسته آهسته، کاسه صبر من لبريز مي گشت و يک روز ديگر طاقت نياوردم. دل به دريا زدم، از رودخانه گذشتم، و به چمنزار رفتم. سبزه هاي نورسته، نرم و پسته يي رنگ بودند. رطوبت دل انگيز و دلکشي داشتند. از ترس سوي درختهاي سنجد هيچ نگاه نکردم و روي سبزه هاي نرم دراز کشيدم. عطر گلهاي سنجد همه جا موج مي زد. در ميان سبزه هاي پسته يي رنگ، گلهاي کوچک زرد و سپيد، فراوان روييده بودند.
پروانه ي زيبايي را ديدم که روي گل ستاره مانندي نشسته بود. هر بالش صد گونه رنگ داشت – مثل رنگين کمان – و شايد هم رنگين تر از رنگين کمان بود. خواستم بگيرمش، پريد و دور شد. از دنبالش دويدم. روي سبزه ها اين سو و آن سو رفت. باز هم پشتش دويدم. پروانه به طرف درختهاي سنجد رفت و در ميان بوته ها و گياههاي وحشي ناپديد گشت. و من … ناگهان متوجه شدم که زير درختهاي سنجد هستم. حتي چند گامي هم در ميان بوته ها و گياهها جلو رفته بودم.
ترس در رگهايم دويد. احساس کردم که کرخت شده ام. هيچ حرکتي نمي توانستم کرد. فکر کردم جادو شده ام. پنداشتم مارهاي سياه جادويم کرده اند. وحشتزده از گوشه چشم شاخه هاي درختها را مي نگريستم. يقين داشتم که مارها در شاخه ها تاب خورده اند و شيره گلهاي سنجد را مي مکند و يک بار بدنم کاملاً سرد شد، زيرا آوازي شنيدم. به نظرم آمد اين ماري است که فش فش صدا مي کشد. نزديک بود بيهوش شوم و بيفتم. در همين حال شنيدم که کسي گفت: «نترس، من مار نيستم!»
اندکي نيرو گرفتم و حرارت به تنم بازگشت. ديدم کمي دورتر از من، در ميان انبوه بوته ها و گياههاي وحشي، پيرمردي ايستاده است. به نظرم آمد که در ميان بوته ها و گياهها گير مانده است و تلاش دارد که خودش را رها کند. پيراهن کهنه و درازي به تن داشت که تا بند پاهايش مي رسيد. موهاي سر و ريشش يک سره سپيد شده بودند مثل پنبه.
پرسيدم: «تو اينجا چه مي کني؟»
گفت: «هيچ کس نمي داند که در اين دنيا چه مي کند. من هم نمي دانم.»
خواستم از خطر مارهاي سياه باخبرش سازم. ولي او زودتر از من گفت: «تو از مارها مي ترسي. همين طور نيست؟»
گفتم: «زهر آنها آدميزاد را خاکستر مي سازد!»
خنديد. خنده اش از ته دل بود. سراسر بدنش از خنده تکان مي خورد. متوجه شدم که عصايي از چوب ناتراشيده به دست دارد. به درويشاني همانند بود که گاه گاه به دهکده ما مي آمدند. شب را در مسجد دهکده سپري مي کردند و فردا صبح وقت مي رفتند به جاهاي نامعلوم ديگر.
پيرمرد خنده اش را بس کرد. ظاهراً از گير بوته ها و گياهها خودش را رها کرده بود. جلوتر آمد پوست تيره رنگي داشت. لاغر و خشکيده بود. باز هم جلوتر آمد، چار زانو روي زمين نشست. عصايش را پهلويش گذاشت و به درخت سنجدي تکيه داد. شاخه هاي درخت را از نظر گذرانيد و گفت: «پس به تو هم از اين مارهاي خطرناک چيزي گفته اند؟»
گفتم: «مادرم قصه کرده است.»
با آواز آرامي گفت: «بنشين.»
مثل او روي زمين چار زانو نشستم و به درخت سنجدي تکيه کردم. نمي دانم چرا ديگر از مارها نمي ترسيدم. پيرمرد گفت: «روزگاري، من هم مانند تو پسر خردسالي بودم.» لختي درنگ کرد و بعد افزود: «و تو هم يک روز مثل من مي شوي… پير و سالخورده!»
باز هم به خنده درآمد. نمي دانستم چرا و به چه چيزي مي خندد. در همين حال گفت: «رسم جهان همين طور است. هه، هه، هه، هه!»
خنده اش را بس کرد و دنبال سخنش را گرفت. آرام آرام سخن مي گفت. آواز اثرناک و دلنشيني داشت. کلماتش در ذهن من نقش مي بستند.
او گفت: «سالهاي پيش که من مثل تو پسر خردسالي بودم، مادرم مي گفت: «نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارد»! مي گفت: «مارها درختهاي سنجد را دوست دارند. هرجا درخت سنجد باشد، مارها ديگر ديوانه مي شوند. بوي گل سنجد آنها را مست و بيقرار مي سازد.» مادرم مي گفت: «اين مارها جادوگراني بودند که به دستور يمين الدوله سلطان محمود غزنوي در اين جا زنداني شده اند. سلطان که براي غزا به هندوستان مي رفت، پلنگها به سلامش مي آمدند و مارها در برابرش سر بر زمين مي گذاشتند.»
من از اين درختهاي سنجد و بوته ها و گياههاي وحشي مي ترسيدم. با اين هم، خوشم مي آمد که از رودخانه بگذرم، بر بستر سبز اين چمنزار دراز بکشم. به آسمان آبي و صاف خيره شوم، و از نسيم دلاويزي که از سوي بيشه کوچک مي آمد، لذت ببرم. گاهي هم به دنبال پروانه يي مي دويدم و تا نزديک درختهاي سنجد مي رسيدم. پروانه در ميان بوته ها و گياههاي خودروي ناپديد مي گشت و مرا ترس خفيفي فرا مي گرفت، گفته هاي مادرم در ذهنم طنين مي انداختند: «نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارند!»
و اما، يک روز که درختهاي سنجد گل کرده بودند، به دنبال پروانه يي دويدم که هر بالش صد گونه رنگ داشت. پروانه در ميان گياهها و بوته هاي وحشي ناپديد گشت. و من، ناگهان متوجه شدم که در زير درختاههاي سنجد هستم و در ميان گياهها و بوته هاي خودرو چند گامي به جلو رفته ام. از ترس بر جايم ميخ کوب شدم و کرخت ماندم. فکر کردم که جادو شده ام. پنداشتم که مارهاي سياه افسونم کرده اند. وحشتزده شاخه هاي درختها را مي نگريستم. يقين داشتم که مارها در شاخه هاي درختها تاب خورده اند و شيره گلهاي سنجد را مي مکند. و يک بار بدنم کاملاً سرد شد، زيرا آوازي شنيدم. به نظرم آمد اين ماري است که فش فش صدا مي کند. نزديک بود بيهوش شوم و بيفتم. در همين حال شنيدم که کسي گفت: «نترس، من مار نيستم!»
اندکي نيرو گرفتم و حرارت به تنم بازگشت. ديدم کمي دورتر از من، در ميان انبوه بوته ها و گياههاي وحشي، پيرمردي ايستاده است. به نظرم آمد که در ميان بوته ها و گياهها گير مانده است و تلاش دارد که خودش را رها کند. پيراهن کهنه و درازي به تن داشت که تا بند پاهايش مي رسيد. موهاي سر و ريشش يک سره سپيد شده بودند – مثل پنبه.
پرسيدم: «تو اين جا چه مي کني؟»
گفت: «هيچ کس نمي داند که در اين دنيا چه مي کند. من هم نمي دانم.»
خواستم از خطر مارهاي سياه با خبرش سازم، ولي او زودتر از من گفت: «تو از مارها مي ترسي. همين طور نيست؟»
گفتم: «زهر آنها آدميزاد را خاکستر مي سازد!»
پيرمرد به خنده افتاد. خنده اش از ته دل بود. سراسر بدنش تکان مي خورد. متوجه شدم که عصايي از چوب ناتراشيده به دست دارد. به درويشاني همانند بود که گاه گاه به دهکده ما مي آمدند. شب را در مسجد دهکده سپري مي کردند و فردا صبح وقت مي رفتند به جاهاي نامعلوم ديگر.
پيرمرد خنده اش را بس کرد. ظاهراً از گير بوته ها و گياهها خودش را رها کرده بود. جلوتر آمد. پوست تيره رنگي داشت. لاغر خشکيده بود. باز هم جلوتر آمد. چارزانو روي زمين نشست. عصايش را پهلويش گذاشت و بر درخت سنجدي تکيه داد شاخه هاي درخت را از نظر گذرانيد و گفت: «پس به تو هم از اين مارهاي خطرناک چيزي گفته اند؟»
گفتم: «مادرم قصه کرده است؟»
با آواز آرامي گفت: «بنشين!»
مثل خود او چارزانو روي زمين نشستم و به درخت سنجدي تکيه کردم. نمي دانم چرا ديگر از مارها نمي ترسيدم. پيرمرد گفت: «روزگاري، من هم مثل تو پسر خردسالي بودم.» لختي درنگ کرد و بعد افزود: «تو هم يک روز مثل من مي شوي… پير و سالخورده!»
باز هم خنديد نمي دانستم به چه چيزي و چرا مي خندد. در همين حال گفت: «رسم جهان همين طور است. هه، هه، هه، هه!»
خنده اش را بس کرد و دنبال سخنش را گرفت. آرام آرام سخن مي گفت. آواز اثرناک و دلنشيني داشت. کلماتش در ذهن من نقش مي بستند. پيرمرد گفت: «سالها پيش که من هم مثل تو خردسال بودم مادرم مي گفت: «نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارد!» مي گفت: «مارها درختهاي سنجد را دوست دارند.» هر جا درخت سنجد باشد. مارها هم به آن جا مي روند. وقتي درختهاي سنجد گل مي کنند، مارها ديگر ديوانه مي شوند. بوي گل سنجد آنها را مست و بي قرار مي سازد.»
مادرم مي گفت: «مارهاي زير درختهاي سنجد جادوگراني بودند که به فرمان يمين الدوله سلطان محمود غزنوي اين جا زنداني شده اند و تا روز قيامت همين جا خواهند بود.»
من از درختهاي سنجد مي ترسيدم، ولي يک روز که درختهاي سنجد گل کرده بودند، پروانه زيبايي را ديدم که هر بالش صد گونه رنگ داشت… و من ناگهان ديدم که زير درختهاي سنجد هستم… يقين داشتم که مارها در شاخه ها تاب خورده اند… در همين حال شنيدم که کسي گفت: «نترس، من مار نيستم!»
ديدم پيرمردي است که در ميان گياها و بوته هاي وحشي گير مانده است… گفت: «هيچ کس نمي داند که در اين دنيا چه مي کند. من هم نمي دانم…»! خنده اش از ته دل بود. سراسر بدنش تکان مي خورد… چارزانو روي زمين نشست و گفت: «پس به تو هم از اين مارهاي خطرناک چيزي گفته اند؟»
گفتم: «مادرم قصه کرده است.»
گفت: «بنشين!»
مثل او چهار زانو روي زمين نشستم و به درخت سنجدي تکيه دادم. نمي دانم چرا ديگر از مارها نمي ترسيدم. پيرمرد گفت: «روزگاري، من هم مانند تو پسر خردسالي بودم…» نمي دانستم به چه چيزي و چرا مي خندد. در همين حال گفت: «رسم جهان همين طور است. هه، هه، هه، هه!»
خنده اش را بس کرد و دنبال سخنش را گرفت. آرام آرام گپ مي زد. آواز اثرناک و دلنشيني داشت و کلماتش در ذهن من نقش مي بستند. پيرمرد گفت: «سالها پيش که من هم مانند تو پسر خردسالي بودم. مادرم مي گفت: «نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارد»! مادرم مي گفت: «مارهاي زير درختان سنجد جادوگراني بودند که يمين الدوله سلطان محمود غزنوي آنها را از هندوستان به اين جا آورده و زنداني کرده است. تا روز قيامت همين جا خواهند بود.»
و يک روز دنبال پروانه يي رفتم که هر بالش صد گونه رنگ داشت… پنداشتم که مارهاي سياه جادويم کرده اند… به نظرم آمد اين ماري است که فش فش صدا مي کشد… در همين حال شنيدم که کسي گفت: «نترس، من مار نيستم!»
ديدم پيرمردي است. به نظرم آمد که در ميان گياهها و بوته ها گير مانده است. پرسيدم:«تو اين جا چه کار مي کني؟» گفت: «هيچ کس نمي داند که در اين دنيا چه مي کند. من هم نمي دانم!»
خنديد. خنده اش از ته دل بود… چارزانو روي زمين نشست.
گفت: «پس به تو هم از اين مارهاي خطرناک چيزي گفته اند؟»
گفتم: «مادرم قصه کرده است.»
با آواز آرامي گفت: «بنشين!»
مثل او چار زانو روي زمين نشستم و به درخت سنجدي تکيه دادم. نمي دانم چرا ديگر از مارها نمي ترسيدم. پيرمرد گفت: «روزگاري من هم مانند تو پسر خردسالي بودم. تو هم يک روز مثل من مي شوي… پير و سالخورده»! باز هم خنديد و در همين حال گفت: «رسم جهان همين طور است. هه، هه، هه، هه!»
پيرمرد خنده اش را بس کرد و دنبال سخنش را گرفت. آرام آرام گپ مي زد. آواز اثرناک و دلنشيني داشت و کلماتش در ذهن من نقش مي بستند. او گفت: سالها پيش که من هم مثل تو خردسال بودم. مادرم مي گفت: «اين مارها جادوگراني بودند که باري فراموش کردند به يمين الدوله سلطان محمود غزنوي سلام کنند سلطان دستور داد که آنها را مار بسازند و در اين دهکده زنداني کنند. اين مارها تا روز قيامت همين جا هستند. محمود غزنوي که براي غزا به هندوستان مي رفت، پلنگها به او سلام مي گفتند و مارها در برابر او سر بر زمين مي گذاشتند و کرنش مي کردند.»
و من خوشم مي آمد که از رودخانه بگذرم، بر بستر سبز چمنزار دراز بکشم و به آسمان آبي و صاف خيره شوم… هر بال آن پروانه صد گونه رنگ داشت… به نظرم آمد اين ماري است که فش فش صدا مي کشد… نزديک بود. بيهوش شدم و بيفتم. در همين حال شنيدم که کسي گفت: «نترس، من مار نيستم»!
ديدم پيرمردي است که در ميان گياهها و بوته هاي وحشي ايستاده است…. پيرمرد گفت: «هيچ کس در اين دنيا نمي داند که چه مي کند. من هم نمي دانم!»
گفتم: «زهر اين مارها آدميزاد را خاکستر مي سازد!»
با آواز آرامي گفت: «بنشين.»
مانند خود او چار زانو روي زمين نشستم و به درخت سنجدي تکيه دادم. نمي دانم چرا ديگر از مارها نمي ترسيدم. پيرمرد آرام آرام سخن مي گفت. آواز اثرناک و دلنشيني داشت و کلماتش در ذهن من نقش مي بستند. پيرمرد گفت: «روزگاري، من هم مثل تو پسر خردسالي بودم. مادرم مي گفت: «نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارد»! مادرم مي گفت: اين مارها را يمين الدوله سلطان محمود غزنوي در دهکده ما زنداني کرده است که تا روز قيامت همين جا باشند. سلطان که براي غزا به هندوستان مي رفت، پلنگها به او سلام مي کردند و مارها در برابرش سر بر زمين مي گذاشتند.»
اما، من خوشم مي آمد که از رودخانه کم آب بگذرم، بر بستر سبز چمنزار دراز بکشم، به آسمان آبي و صاف خيره شوم. و از نسيم دلاويزي که از سوي بيشه کوچک مي وزيد، لذت ببرم. گاهي هم به دنبال پروانه يي مي دويدم و تا نزديک درختهاي سنجد مي رسيدم. پروانه در ميان بوته ها و گياهان وحشي ناپديد مي شد و مرا ترس خفيفي فرا مي گرفت. گفته هاي مادرم در ذهنم طنين مي انداختند: «نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارد!»
سخن پيرمرد را بريدم و از او پرسيدم: «بالاخره تو مارها را ديدي؟»
جواب داد: «تنها يک مار را ديدم. همين يک مار اين جا بود. مار ديگري اصلاً نبود.»
گفتم: «نترسيدي؟»
پيرمرد جواب داد: «آن وقتها، من ديگر پسر خردسالي نبودم. بزرگ شده بودم. يعني پير و سالخورده شده بودم. يک روز تابستان بود. همه چيز در زير گرماي داغ آفتاب مي سوخت. آب رودخانه تقريباً خشک شده بود. من از رودخانه گذشتم و آمدم اين جا. خواستم در سايه درختان اين بيشه استراحت کنم. سنجدها در زير نور و گرماي آفتاب در حال پخته شدن بودند. حساب مي کردم که سنجدها تا چند روز ديگر کاملاً پخته خواهند شد. و در همين حال بود که مار را ديدم. آهسته فش فش کنان روي زمين مي خزيد. مار سياهي بود و خالهاي سپيد داشت. عصايم را گرفتم که بر فرقش بکوبم، ولي مار چند قدم دورتر از من ايستاد. چشمهاي غصه آلودي داشت. خسته و درمانده به نظر مي رسيد. تخ، تخ، تخ. چند تا سرفه کرد و سپس با آواز حزيني گفت: «من مار بي آزاري هستم. از من نترس!»
خودش را به سختي جمع و جور کرد و چنبره ساخت. باز هم چند تا سرفه کرد و گفت: «من ديگر پير و سالخورده شده ام.» و خنديد خنده اش تلخ و تمسخرآميز بود. و در همين حال گفت: «رسم دنيا همين طور است. هه، هه، هه، هه!»
پرسيدمش: «تو اين جا چه مي کني!»
سرش را تکان داد و گفت: «هيچ کس نمي داند که در اين دنيا چه مي کند. من هم نمي دانم»! بعد، آهي کشيد و افزود: «چاشتها به اين جا سري مي زنم. چون که بقه ها مي آيند به سوي بيشه. من خودم را ميان بوته ها و گياهها پنهان مي کنم تا اگر شود، يکي از بقه هاي کوچک را شکار کنم. چاره يي نيست. براي ادامه زندگي ضرور است.»
پرسيدمش: «تو همان جادوگري هستي که يمين الدوله محمود ترا اين جا زنداني کرده است؟»
مار با تلخي خنديد: « هه، هه، هه، هه… کدام جادوگر، کدام جادوگر؟ من هيچ وقت جادوگر نبودم. ولي درست است که سلطان محمود مرا به غزنه آورد.»
گفتم: «چطور شد که به دست سلطان افتادي؟»
مار اين سو و آن سو ديد و گفت: «مثل اين که امروز بقه ها نمي آيند.» باز هم چند تا سرفه کرد. چشمهاي خسته و بي حالش به نقطه يي خيره شدند. بعد، آرام آرام گفت: «من در هندوستان در کنار معبد سومنات زندگي مي کردم. حتماً نام اين معبد را شنيده اي. اين معبد، معبد شيوا و از معبدهاي بسيار قديمي بود. قرنها از عمر آن مي گذشت. راجه ها و راني هاي غرق در طلا و جواهر، از دوردستها به آن جا مي آمدند. در برابر شيوا زانو مي زدند و سر فرود مي آوردند. آنان در و گوهر فراوان نثار اين معبد مي کردند. مردان و زنان سر و پابرهنه و فقير نيز مي آمدند و با تواضع و فروتني گلهاي زيبا و روغنهاي خوشبو را در پيشگاه شيوا مي ريختند. کاهنان معبد که از فرط رياضت و گرسنگي کشيدن به چوبهاي خشکيده شباهت داشتند، مردمان بي آزاري بودند. وقتي مرا مي ديدند، کفهاي دستشان را به هم مي چسبانيدند و به پيشاني مي گذاشتند. با تواضع بسيار خودشان را خم مي کردند و شادمانه و تحسين آميز مي گفتند: «جي، راج ناگ، جي»! يعني از ديدنم اظهار خوشحالي مي کردند و مرا مي ستودند. برايم خوردنيهاي گوناگون مي گذاشتند. مجبور نبودم که به شکار بقه ها برآيم. زندگي خوبي بود. هوا هميشه گرم و عطرآلود مي بود. زنگهاي معبد طنين دل انگيزي داشتند. سرودهايي که در معبد خوانده مي شدند، روح و روان را آرامش مي بخشيدند. در لحظه هاي سکوت سنگين حکمفرما بر معبد، مي شد ابديت را احساس نمود.»
مار سياه خالدار باز هم تخ، تخ، تخ، چند تا سرفه کرد. با چشمهاي نوميد و غصه دارش به سوي رودخانه خشکيده نگريست و ادامه داد: «در همان سالها بود که آوازه يمين الدوله سلطان محمود همه جا پيچيد و هندوستان را به لرزه درآورد. مي گفتند که او سلطان باهيبتي است که از آن سوي کوه هاي دوردست مي آيد. مي گفتند که همه جا به معابد مي رود و آنها را غارت مي کند. در معبدهاي هندوستان، در طول سالها و قرنها، در و گوهر و زر و سيم فراوان انبار شده بود. درواقع، هر معبد گنجينه بزرگي بود. و يمين الدوله محمود به اين گنجينه ها دلبستگي بسيار داشت. او، تقريباً هر سال، با لشکر بي شمارش، راههاي دراز را مي پيمود، کوهها و بيابانها را مي نورديد، و مي آمد به هندوستان، آن وقت، مي زد و مي کشت و ويران مي کرد و به آتش مي کشيد بعد هم، گنجينه هاي معابد و داراييهاي راجه ها و رانيها بر پشت پيلها، اسبها و اشتران بار مي کرد و با خودش به شهر غزنه، يعني همين جاها، مي آورد. سپاهيانش نيزهست و نيست مردمان عادي را به يغما مي بردند و مردان و زنان جوان را به غلامي و کنيزي مي گرفتند.»
مار سياه باز هم تخ، تخ، تخ، سرفه کرد. سرش اندکي خميد. به نظرم آمد که اشک مي ريزد. شايد هم آن سالهاي گذشته را به ياد مي آورد.
پرسيدم: «خوب، بعد چه شد؟»
همان طور با سر فرو افتاده گفت: «بالاخره نوبت معبد سومنات هم فرا رسيد. آه… آن روز چه قيامتي برپا شده بود. تپه ها و دشتها از سپاه جرار محمود سياه مي زد. آواز کوس و کرنا، شيهه اسپان، بانگ پيلان و غريو سواران هولناک و ترس آفرين بود. زهره ها را آب مي کرد. گرد و خاکي که به هوا بلند شده بود، چهره درخشان خورشيد را تيره و خيره ساخته بود. مثل آن که آفتاب گرفته شده باشد. شمار انبوهي از مردم – زن و مرد و کودک – به معبد سومنات پناه آورده بودند. کاهنان به خاک افتاده بودند و از شيوا مي خواستند که از معبد خودش حفاظت کند. در اين حال، اوراد و دعاهايي را زمزمه مي کردند و زنگهاي معبد را به صدا درمي آوردند.»
مار سياه ادامه داد: «زنان با موهاي پريشان، کودکان شيرخوارشان را در آغوش گرفته بودند و به هر کنج و کنار معبد مي خزيدند. همگان خودشان را به ديوارها و ستون پايه ها مي فشردند. مثل اين که مي خواستند آن ديوارها و ستون پايه ها آنان را درون خودشان جاي بدهند و از چشم سپاهيان محمود پنهان سازند. معبد در حلقه محاصره لشکر محمود بود و اين حلقه، دم به دم، تنگ و تنگتر مي شد. کاهنان نوميدانه مي ناليدند: «شيوا، اي شيواي قدرتمند و مخرب، خشم تو کجاست؟» همگان انتظار معجزه يي را داشتند. مي خواستند آتش خشم شيوا زبانه بکشد و محمود و لشکريانش را خاکستر بسازد. اما، شيوا همچنان خاموش بود و هيچ جنبشي در او ديده نمي شد.
«کودکان تشنه بودند و آب مي خواستند. آبي وجود نداشت و آنان بي تابانه مي گريستند. دل سنگ آب مي شد. پيرمردان و پيرزنان لاغر و آفتاب سوخته، حيرتزده به شيوا چشم دوخته بودند و سخت در شگفتي و تعجب بودند که چرا او خاموش و بي تفاوت است.
«و سرانجام، محمود که زره جامه بر تن و کلاه خودي از پولاد براق بر سر داشت و بر اسب ديوپيکر سياهي سوار بود، نزديک در معبد رسيد. لشکريان دروازه معبد را شکستند و سلطان با اسپش داخل محوطه معبد شد. نخست، شيون و غوغاي زنان و مردان و کودکان يکباره اوج گرفت و به آسمانها رسيد. بعد، ناگهان، خاموشي هولناکي بر همه جا سايه افکند. گريه ها و ناله ها و فريادها، در سينه ها و گلوهاي آن گروه بي پناه و نوميد ته نشين گرفت. حتي کودکان تشنه لب نيز آرام گرفتند. ديدگان هراسان همه، به آن مرد پرهيبت – به يمين الدوله سلطان محمود – خيره شده بودند.
«و در همين لحظه بود که من از محل خودم بيرون آمدم. خشمگين بودم که چرا يمين الدوله سلطان محمود به اين بينوايان و درماندگان رحم نمي کند. خشمگين بودم که چطور سلطان با اسپش به آن ساحه مقدس، در معبد شيوا مخوف و مخرب، وارد شده است. خشمگين بودم که اصلاً او چرا اين مردم بينوا را مي آزارد و رنج مي دهد. اين سو و آن سو مي نگريستم. نمي دانستم چه کار کنم. هيچ چيزي از دستم ساخته نبود. اما، کاهنان که مرا ديدند، شادمان و اميدوار گشتند. پنداشتند که من معجزه شيوا هستم. فکر کردند که براي نجات معبد آمده ام. آن وقت، با سپاسگزاري و اعجاب، در برابرم خم شدند و بلند بلند گفتند: «جي، راج ناگ، جي»! به دنبال آنان، آوازهاي اميدوار، سرورآميز، و شاکرانه زنان و مردان نيز بلند شد که مي گفتند: «جي، راج ناگ، جي»! بر لبهاي همه لبخندهاي خفيف و کمرنگ آميخته با حيرت و تحسين نقش بسته بود.
«محمود مرا ديد. سرهنگان و سپاهيانش نيز مرا ديدند. چله هاي کمانها کشيده شدند و سوفارها تا بناگوشها رسيدند. دانستم که به يک لحظه سوراخ سوراخ خواهم شد. مرگ را پذيرفتم و خودم را جزو ابديت احساس کردم. اما، ديدم که محمود به تيراندازان اشارت کرد که تيرهاي شان را رها نکنند. من اين حرکت او را نشانه صلح و آشتي پنداشتم. پس، در ميان خاموشي و سکوت فضاي محوطه معبد، به سوي محمود رفتم. اسپش ترسيد، شيهه کشيد و رميد، مي خواست بر دو پا بلند شود، ولي سربازان نيرومند و قوي هيکل لگامش را محکم گرفتند و اسپ ناگزير آرام شد.
«در دو سه قدمي محمود که رسيدم، ايستادم. لختي به چشمهاي او نگريستم. در چشمهايش کينه و حرص بيکران. آن وقت، من در برابر او سر بر زمين نهادم. با اين حرکت خودم مي خواستم بگويم که مزاحم اين مردم بينوا نشود و به اين معبد زياني نرساند و از راهي که آمده است، بازگردد. مي خواستم ببيند که يک مار معبد سومنات در برابر او به خاک افتاده است، يک راج ناگ در برابر او سر بر زمين نهاده است. مي خواستم بگويم که بر آن کودکان تشنه لب و آن مردان و زنان پريشان و نوميد رحم کند. مي خواستم بگويم که اين معبد، معبد سومنات، قرنها مي شود که عبادتگاه مردم بوده است. مي خواستم بگويم که… ولي، در همين حال، شنيدم که يکي از فرماندهان لشکر شادمانه فرياد زد: «ببينيد! اين مار که نگهبان گنج است، اين بتخانه را به سلطان تقديم کرد… مي بينيد که همه چيز را به سلطان تقديم کرد!»
«از اين گفته او دلزده و حيران شدم. غريو از لشکريان برخاست. يمين الدوله محمود دستور داد که مرا در صندوقي بيندازند. تا به خود آمدم، در فضاي تاريک صندوق بودم. آن وقت، شنيدم که سلطان فرمان داد تا معبد سومنات را ويران کنند و پيکره شيوا را درهم شکنند. در تاريکي درون صندوق، ناله ها و فريادها و گريه هاي زنان و مردان و کودکان را مي شنيدم. اسبها شيهه مي کشيدند و پيلان بانگ مي زدند. لشکريان فاتح و پيروز به قهقهه مي خنديدند. و من، همان دم، صد سال پيرتر شدم، درهم شکستم.»
مار خاموش شد. فش فش آهسته يي از او به گوش رسيد. به نظرم آمد که به سختي نفس مي کشد. در همين حال، آرام آرام، باز هم ادامه داد: «به اين صورت، مرا به غزنه آوردند و من جزوي و پاره يي از کاخ سلطان شدم. محيط نامأنوسي بود. همه چيز و همه کس برايم ناآشنا و بيگانه بود. هيچ کس مرا ديگر احترام نمي کرد. من ديگر راج ناگ نبودم. موجود منفور و ترسناکي بودم.
«اول که مرا به غزنه آوردند، همه جا آوازه افتاد که شاه ماران هندوستان پاهاي يمين الدوله سلطان محمود را بوسيده است و همه گنجهاي هندوستان را به او پيشکش کرده است. مي گفتند که محمود شاه ماران هندوستان را به غزنه آورده و زنداني کرده است. پسانترها مي گفتند که هر وقت محمود براي غزا به هندوستان مي رود، مارهاي آن سرزمين به او سلام مي کنند. باز هم مي گفتند که سلطان چند تن از جادوگران هندوستان را مار ساخته و در غزنه به بند کشيده است.
«سلطان خودش مرا به مهمانان و بزرگاني که از سرزمينهاي ديگر و يا از گوشه هاي دوردست قلمرو گسترده اش به دربار او مي آمدند، نشان مي داد و مي گفت: «همين مار بود که گنجهاي بتخانه سومنات را به ما تقديم کرد. خودش آمد و در برابر ما سر بر خاک نهاد»! آن مهمانان و بزرگان حيرتزده و تحسين آميز، مي گفتند: «عمر سلطان دراز باد. البته امر خدا همين طور بوده است»! و سلطان با خوشنودي و غرور لبخند مي زد.
«يک بار هم که سفيري از سوي خليفه بغداد به دربار سلطان آمده بود، محمود مي خواست مرا به دست او بدهد که تحفه يي باشم براي خليفه. ولي آن سفير سلطان را قناعت داد که در سرزمين خودشان به قدر کافي مار هست. آن وقت محمود از تصميمش منصرف شد و دو دوشيزه زيباروي گندمي را که از کشمير آورده بود، همراه با در و گوهر بسيار براي خليفه فرستاد. سفير بي درنگ پذيرفت. انگار در سرزمين خودشان دوشيزگان زيباروي پيدا نمي شدند و نيز انگار خليفه در گنجينه هاي خودش در و گوهري نداشت.
«يمين الدوله محمود گرفتار بيماري سل بود. طبيبان سفارش کرده بودند که خودش را شاد نگه دارد و بخندد. و سلطان هم هر کسي و هر چيزي را وسيله خنده خودش مي ساخت. دلقکي داشت که او را طلحک مي گفتند. اين دلقک شوخيهاي زشت و قبيحي با سلطان مي کرد، و سلطان هم قاه، قاه، قاه، قاه، مي خنديد. اهل دربار از اين دلقک خيلي مي ترسيدند، زيرا او به سلطان بسيار نزديک و براي او بسيار عزيز بود.
«اين دلقک بي عاطفه هم مرا فراوان اذيت کرد و رنج داد، با چوب درازي که در نوک آن سوزن گذاشته بود، مرا قتقتک مي داد که بخندم و مي گفت: «ياالله، بخند ديگر… بخند»! البته که من نمي خنديدم. چطور مي توانستم بخندم؟ سوزن تنم را سوراخ سوراخ مي کرد. و چه دردي داشت. اما دلقک خودش ابلهانه مي خنديد. سلطان نيز قهقهه مي زد. گاهي در دلم مي گشت که بگويم: «آخر من يک راج ناک هستم. من مار معبد سومنات هستم. رعايت حال مرا بکنيد»! ولي بعد، فکر مي کردم سودي ندارد. آنان که معبد را ويران کرده بودند و گنجينه هايش را به تاراج برده بودند، چگونه رعايت حال مار آن معبد را خواهند کرد؟ ناگزير، همه چيز را تحمل مي کردم و دم بر نمي آوردم. در واقع، من يک پارچه فرياد شده بودم. در سراسر وجودم جز فرياد چيزي نمانده بود. هر ذره تنم يک فرياد بود. اصلاً هستي من يک فرياد شده بود. يک فرياد عظيم و دردناک. فکر مي کردم که اگر اين فرياد را بکشم، بدنم به يک باره تبخير خواهد شد و در هوا ناپديد خواهد گشت.
«براي مدتي مرا به خانه حکيمي بردند که او را ابوريحان مي گفتند. اين حکيم مرد خوب، مهربان، و خردمندي بود. او چندين بار با محمود به هندوستان رفته بود. عقايد و رسم و رواجهاي مردم آن جا را نيک مي دانست و از ارج و مقام من در نظر آن مردم خوب آگاهي داشت. او هرگز مرا اذيت نکرد. گاهي هم که تنها مي بوديم، با زباني که از حکماي هندوستان آموخته بود، با من گپ مي زد. حتي گاه گاهي هم به سوي من خم مي شد و با تکريم و احترام و خيلي آهسته… که کسي نشنود – مي گفت: «جي، راج ناگ، جي»! و با مهر و دلسوزي لبخند مي زد.
«مرا براي اين به خانه اش برده بود که تجربه هايي با من انجام بدهد. تجربه هاي بي ضرري بودند. زحمت و آزاري به بار نمي آوردند. اما حکيم اين تجربه ها را خيلي جدي مي گرفت. مثلاً يک بار براي ده شبانه روز، در قفس من پارچه هاي زمرد را گذاشت. پس از ده روز چشمان مرا با دقت معاينه کرد و ديد که چشمهاي من سالم هستند و من کور نشده ام. بسيار به هيجان آمده بود. اين موضوع را در يکي از کتابهايش نوشت که باعث تعجب و حيرت حکماي ديگر شد، زيرا آنان مي پنداشتند که زمرد مارها را نابينا مي سازد.
«اين حکيم ابوريحان غالباً با کتابهاي خودش سرگرم مي بود، و هي مي نوشت و مي نوشت. شبها تا دير وقت بيدار مي ماند. لحظه هاي درازي خاموشانه به نقطه يي خيره مي شد. مي نوشت و باز هم مي نوشت.
«مي توانم بگويم مدتي که در خانه ابوريحان زندگي مي کردم، از بهترين روزهاي زندگي ام در اين سرزمين بود. اما، اين روزهاي خوش دير نپاييدند. مرا واپس به دربار بردند، سلطان چنين دستور داده بود. ابوريحان براي آخرين بار نزديک قفس من آمد. خم شد و آهسته گفت: «جي، راج ناگ، جي»! و مرا به کاخ سلطان بردند. در آن جا آن دلقک بي حيا، با چوب دراز سوزن دارش، منتظرم بود. بار ديگر تنم سوراخ سوراخ شد. و بار ديگر وسيله خنده و تفريح سلطان و درباريان او شدم.
«يمين الدوله محمود از بيماري سل درگذشت و پسرش مسعود، پس از کشمکشي با برادرش، به پادشاهي رسيد. اين سلطان جديد چندان از مار و ماربازي خوشش نمي آمد. از اين رو، مرا از دربار خودش راند و يک دوره ديگر دربه دريهاي من آغاز شد. دست به دست مي گشتم. چه آدمهاي سفله يي را ديدم و چه خواريها و مذلتهايي را کشيدم. سرانجام هم به دست مرد بي سرو پايي افتادم که مرا در بازارهاي شهر غزنه مي گردانيد، به مردم نشان مي داد، و پول مي گرفت. اين مرد فرومايه با تحقير مرا شاه مار مي ناميد. ديگر بازيچه کودکان کوچه و بازار شده بودم. اين دوره پر از ذلت و پستي مقاومت مرا کاملاً از ميان برد. دلم نمي شد چيزي بخورم. اصلاً نمي توانستم که چيزي بخورم. کرخت و بي حس شده بودم. به سختي مي توانستم حرکت بکنم. و آن مرد بي سرو پا و سنگدل، مثل دلقک دربار محمود، مرا با چوب سوزن داري به حرکت وامي داشت. چه روزگار تلخ و جانگدازي بود.»
مار سياه خاموش شد. چشمانش را بسته بود. هيچ جنبشي در او ديده نمي شد. به نظر مي آمد که شايد به خواب رفته باشد يا بيهوش شده باشد. اما، چند لحظه که گذشت، آهسته سرش تکان خورد. چشمهاي خسته و بي حالش را باز کرد و گفت: «يک روز تابستان آن مرد بي سرو پا کنار همين رودخانه آمد. هنوز رودخانه کمي آب داشت و او مي خواست آب تني کند. فراموش کرده بود سر سبدي را که من در آن بودم، درست ببندد. از آن فرصت استفاده کردم و با آخرين قدرتي که برايم باقي مانده بود، خودم را از سبد بيرون کشيدم. در ميان بوته ها و گياههاي وحشي خزيدم و همان جا پنهان شدم. آن مرد بي سرو پا و سنگدل هر چه جستجو کرد، مرا نيافت. سخت خشمگين شده بود. دشنامهاي غليظ و شديد به من داد و راهش را گرفت و رفت. ديگر او را نديدم.
«حالا ديگر سالهاست که همين جا هستم. تنها و بي کس و بي يار و ياور. زمستانها هوا بسيار سرد مي شود، و من در زيرزمين کرخت مي مانم. آن کنار معبد سومنات چه خوب بود. چه روزهاي پرسعادتي داشتم. هوا گرم و عطرآلود مي بود. طنين زنگهاي معبد دل را آرامش مي داد. کاهنان معبد مي گفتند: «جي، راج ناگ، جي…»! کودکان تشنه بودند و آب مي خواستند… همگان در حيرت بودند که چرا شيوا آرام و خاموش است… شيون و غوغاي زنان و مردان و کودکان اوج گرفت و به آسمان رسيد… مي خواستم ببيند که يک راج ناگ در برابر او سر به خاک نهاده است… اين مار که نگهبان گنج است، اين بتخانه را به سلطان تقديم کرد… شاه ماران هندوستان پاهاي يمين الدوله محمود را بوسيده است… عمر سلطان دراز باد. البته امر خدا همين طور بوده است… آن چوب سوزن دار چه دردي داشت… دلقک مي خنديد و مي خنديد… آخر من يک راج ناگ هستم. مار معبد سومنات. ابوريحان، ابوريحان، نگذار مرا از خانه تو بيرون ببرند… آه، چوب سوزن دار… اي مرد فرومايه، چرا مرا اذيت مي کني؟ چه خواري و ذلتي… چه تحقيري، چه اهانتي… جي، راج ناگ، جي… من يک پارچه فرياد شده ام. اگر اين فرياد را بکشم، بدنم تبخير خواهد شد و در هوا نابود خواهد گشت… من يک راج ناگ هستم… مار معبد سومنات… جي، راج ناگ، جي… چه خواري و مذلتي… فرياد… فرياد… فرياد… محمود… محمود يمين الدوله، تو چرا اين کار را کردي… آخر چرا؟»
مار سياه خالدار سرش را بر زمين گذاشت و خاموش ماند. مدتي صبر کردم. حرکتي نکرد. با عصايم تکانش دادم. باز هم نجنبيد. با دست گرفتمش. مرده بود. سبک و بي وزن بود. مثل يک مشت پر. نمي دانستم که با پيکر بي جان مار چه کار کنم. ناچار در ميان بوته ها و گياهها دفنش کردم. و چاشت يک روز بهار از رودخانه گذشتم و بدين سو آمدم. درختهاي سنجد گل کرده بودند و سبزه هاي نورسته چمنزار رنگ پسته يي داشتند. خواستم جايي را که مار سياه را گور کرده بودم، پيدا کنم. هر چه گشتم، آن محل را نيافتم. همه جا را بوته ها و گياههاي وحشي گرفته بودند. وقتي مي خواستم برگردم. دست و پايم در ميان بوته ها و گياههاي وحشي گير کردند. در حالي که مي خواستم خودم را رها کنم، پسر خردسالي را ديدم که دو سه قدم در ميان بوته ها و گياههاي خودروي جلو آمده بود. پسرک همان جا ايستاده بود و از ترس کرخت شده بود. به او گفتم: «نترس، من مار نيستم»!
پسرک گفت: «تو اين جا چه مي کني؟»
جواب دادم: «هيچ کس نمي داند که در اين دنيا چه مي کند. من هم نمي دانم.
مي خواست چيزي بگويد، ولي من زودتر از او گفتم: «تو از مارها مي ترسي. همين طور نيست؟»
پسرک گفت: «زهر اين مارها آدميزاد را خاکستر مي سازد»!
آن مار ناتوان و درمانده معبد سومنات به يادم آمد و خنده ام گرفت. از ته دل بي اختيار خنديدم. بعد، از گير گياهها و بوته هاي خودروي خودم را رها کردم. روي زمين نشستم و به درخت سنجدي تکيه دادم. در اين حال، از پسرک پرسيدم: «پس به تو هم از اين مارهاي خطرناک چيزي گفته اند؟»
گفت: «مادرم قصه کرده است.»
به او گفتم: «بنشين.»
مثل من روي زمين نشست و به درخت سنجدي تکيه داد. من آرام آرام گفتم: «سالهاي پيش که من مثل تو پسر خردسالي بودم، مادرم مي گفت: نزديک درختهاي سنجد نروي که مار دارد!»
در حالي که من صحبت مي کردم، آن پسرک خردسال آهسته آهسته بزرگ مي شد. باز هم بزرگ مي شد، براي اينکه پير و سالخورده شود. آري، پير و سالخورده شود. آخر رسم جهان همين طور است. رسم جهان… هه، هه، هه، هه!
بازخوانی و شرح این داستان با قلم خانم لیلا گلپایگانی
متاسفانه ما ایرانی ها از ادبیات معاصر افغانستان شناخت خیلی کمی داریم. مثلا آثار ادبیات داستانی این کشور همسایه در خور توجه جدی است. از آن جمله می توان به آثار رهنورد زریاب اشاره کرد. مارهای زیر درختان سنجد از داستانهای باارزش فارسی است. متن زیر بازخوانی است از این داستان .
مارهای زیر درختان سنجد در ادبیات فارسی اثری گران سنگ و سترگ است، نه تنها از آن جهت که در آن زبان پاکیزه و شسته رفته در کنار رعایت تکنیک های داستانی مانند شروع قوی و ایجاد حس صمیمیت و تعلیق و… به خوبی رعایت شده است که در این داستان این همه هست، بلکه به این دلیل که در این اثر لایه های مختلفی وجود دارد که اسطوره و تاریخ را به هم می آمیزد و مخاطب را به سفری چند لایه در اعماق خویشتن تاریخیش می برد و این امر نه به شکلی شعاری و کلیشه ای و استفاده از نمادهای رنگ و رو رفته و تصنعی، که کاملا طبیعی و در روند داستانی با ساختار محکم اتفاق افتاده است. ساختاری که مخاطب پس از هر بار خواندن می تواند گفتنی های نوینی در آن کشف کند.
این نوشتار بر آن است که با نظرداشت وجوه نمادین و گاه اساطیری داستان مارهای زیر درختان سنجد به بازخوانی آن بپردازد.
آغاز داستان با نهی از طرف مادر است؛ « نزدیک درختان سنجد نروی که مار دارد.» برحذر داشتنی مادرانه که فرزند را از خطری که ممکن است در کمینش باشد آگاه می سازد. قلمروی ممنوع وجود دارد که نباید به آن نزدیک شد. جمله ای که هر روز تکرار می شود و از تکرارش در ذهن راوی مار و درختان سنجد به یکدیگر تاب و گره خورده اند.
فضای داستان در دهکده ای می گذرد که آن سوی رودخانه اش چمنزاری است با درختان سنجد و گلها و بوته های وحشی و…
در ادامه فضایی خیال انگیز توصیف می شود که برای رسیدن به آن باید از رودخانه گذشت و ساحت زندگی روزمره را پشت سر نهاد و وارد دنیایی دیگر شد. دنیایی از جنس خیال و هراس. دنیایی که در آن گلها چون ستاره ها می درخشند و رنگ به رنگ و اغواکننده است. تنها ذهن کودکانه است که هنوز به تمامی در بند امر و نهی های بزرگسالان قرار نگرفته و هنوز وزش نسیم و بازی پروانه و گل و آسمان و زلال آب و بوی درختان و حتی فضاهای پر ابهام و ترس آلود برایش جاذبه دارد. این است که می رود و خطر می کند و به قول فروغ چشمش به روی هر چه می افتد، آن را چو شیر تازه می نوشد.
این است که راوی کودک را هربار پروانه های رنگ رنگ تا آن ساحت خیال انگیز می کشاند و هربار تلنگر مادر او را به دنیای واقعی بازمی گرداند. پروانه با نقش و نگار خود تداعی خیال و خیال پردازی و پرواز ذهن به فراتر از خود است. پروانه اگر بخواهد دیده شود باید از زمینه اش جدا شود، به دنبال پروانه دویدن و غرق شدن در نقش و نگارش دید را از زمینه منحرف می کند و در خود فرو می برد.
در روایت مادر، مارها جادوگرانی هستند که سلطان محمود یمین الدوله که با هر ورودش به هند پلنگها به سلامش می آمدند و مارها در برابرش تعظیم می کردند، آنها را به غزنی آورده است. مارهای مورد اشاره چون فراموش کردند در مقابل محمود تعظیم کنند، ابتدا به کبوتر و سپس مار تبدیل شدند.
در واقع مارها در این روایت به عنوان نمادی از دنیای دست نایافتنی هندوستان که در ذهن دیگر مردمان، دنیایی پر از راز و رمز و جادو و جنبل و نفوذ ناپذیر بوده است، به بند کشیده می شوند و به غزنی آورده می شوند. به گونه ای این روایت از آن خود کردن هندوستان است با تمام تبعاتش.
اما ذهن کودکانه این روایت را به راحتی نمی پذیرد و در جستجوی چرایی آن است. ماران زیر درختان و اینجا در این دهکده چه میکنند؟
بالاخره در سالی خاص که عطر درختان بیش از همه سالها است و گلهای درختان بیش از همیشه می پاید، پروانه خیال کودک را به زیر درختان میک شاند. اینجا است که مواجهه او آغاز می شود او مرحله به مرحله به گذشته تاریخی باز می گردد و با خود مواجه می شود.
ابتدا از رویارویی با ساحت جدید بر خود می لرزد و به یاد ماران می افتد، اما صدای انسانی پیرمردی او را به خود می اورد: من مار نیستم.
پیرمردی را می بیند که گویا در میان بته ها و گیاهان گیر کرده و تلاش دارد خود را رها سازد. پیراهنی کهنه و دراز بر تن دارد و موهای سپیدش حکایت از گذشت سالیان می کند. با عصایی چوبی و ناتراشیده و شبیه درویشان آواره…
درویشی که همزمان جوکی های هند را فرایاد می آورد و شاید همان کهن الگوی حکیم در شرق را. حکیمی که دانا و بینا است، راه بلد است و تجربه دارد و از همه مهمتر روایت گر است. در دوره اسطوره در قالب شمن و شفادهنده و در دوره های بعد در قالب دل از دنیا بریده ای که دیار به دیار می گردد و با سخنان نغز و حکیمانه راه را نشان می دهد. این پیر با این مشخصات در فرهنگ شرق جایگاهی والا دارد. آخرین نمونه برخورد با این پیر حکیم، نگاه انتقادی صادق هدایت در تصویر پیرمرد خنزرپنزری است که سویه کاریکاتورگونه و تلخ این پیر را به ما می نمایاند، بگذریم….
در واقع پیر روایتگر مرحله به مرحله حقیقت را به کودک می نمایاند و او را به انکشاف درون می رساند.
پیر ابتدا از این می گوید که نمی داند اینجا و در این دنیا چه میکند و هیچ کس هم نمی داند. به گونه ای از همینجا آب پاکی روی دست کودک ریخته می شود که نمی توانی پاسخ پرسشت را به تمامی دریابی. تنها و تنها باید بشنوی و جستجو کنی شاید در زمانی، و در مواجهه ای خاص به بصیرت رسیدی و شاید این فاصله گرفتن از داستان و خطابی است به مخاطب که پاسخ این پرسش به او واگذار شده است.
خنده پیرمرد از ته دل در واقع به تمسخر گرفتن تمام روایت هایی است که از وجود مارها شده است. پیرمرد می پرسد پس به تو هم از مارهای خطرناک گفته اند و سپس شروع به روایتی می کند که درست شبیه اتفاقی است که برای خود پسرک افتاده است، در عین حال پیرمردهای دوم و سوم و چهارمی هم در این داستان وجود دارند که هر چه به عقب می رویم این داستان برای آنها اتفاق می افتد. نوعی ساختار تو در تو و قصه در قصه که به الگوی داستانی مثنوی و هزار یکشب تنه می زند و مخاطب را در سفری تو به تو با خود همراه میکند. با احتساب پسرک میتوان گفت پنج نسل در نگاه نخست به دنبال یافتن پاسخ بوده اند. در اینجا یک دور یا تسلسل تاریخی تداعی میشود. تاریخی که با افسانه و اسطوره سازی در هم آمیخته، نسلها می آیند و می روند و حقیقت هیچگاه آشکار نخواهد شد. لایه ای روی لایه ای می نشیند و سرگذشت ملتی با راز و افسانه پردازی حول یک اتفاق و شخصیت تاریخی پرداخته می شود. در یک نقطه مخاطب احساس می کند در چنبره مار روایت اسیر شده است و یا دست و پای او نیز در لابلای تاریخ و درختان سنجد گیر کرده که پرسشی او را دوباره به سطح اول روایت بازمی گرداند: آیا تو مارها را دیدی؟
پیرمردچهارم مارها را دیده است. در پیری و سالخوردگی، در تابستان در فصل پختگی و کمال و آب رودخانه هم تقریبا خشک شده، انگار مرزهای دو جهان بهم ریخته است، سنجدها در حال رسیدن هستند و در همین حین پیرمرد مار سیاه را می بیند که فش فش کنان بر زمین می خزد.
این که مار بر پیرمردی ظاهر شده خود نشانه ای است از ارتباط مار و بلوغ و یا دانایی، انگار باید بهار زندگی پشت سر گذاشته شود تا مار آشکار شود. در نتیجه راوی پنجم یا اولین کسی که مار را دیده دیگر کودک نبوده است. مار خسته و درمانده هنگامی که پیرمرد قصد کشتنش را داشته، تخ تخ سرفه می کند و با آواز حزین می گوید: من مار بی آزاری هستم از من نترس. و سپس چنبره می زند و می خندد. خنده ای تلخ و تمسخرآمیز و می گوید: رسم دنیا همین است. هیچ کس نمی داند در این دنیا چه می کندو …….
خصوصیات ظاهری مار اعم از پیری و بیماری و صدای سرفه و خنده و جملاتی که می گوید، تداعی پیرمردهاست و اینجاست که یگانگی بین راوی های پیرمرد و مار برقرار می شود. مار هم روایت گر و حکیم است و داستان خود می گوید: این که جادوگر نبوده اما محمود او را به غزنه آورده است.
مار داستان معبد سومنات را می گوید، معبد شیوا با گنج های با ارزش و فضای خیال انگیز، مردان و زنان متواضع در پیشگاه شیوا که مار را نیز می ستودند و برایش خوراکی می بردند و سلامش میدادند. طنین زنگ عطر دل انگیز و فضایی تماما بهشتی و….
و اما شیوا در آیین هندو خدای نگهدار آسمان و زمین و نابودکننده اهریمنان است. معبد سومنات در ایالت گجرات هند معبدی بزرگ و جایگاه شیوا بود و هندوان معتقد بودند که ارواح بعد از جدایی از اجساد به خدمت سومنات درمی آیند. به روایت میرخواند، دریا عبادت سومنات را میکرد و ده هزار قریه و دویست برهمن وقف آن بود. زنجیری از طلا به وزن 200 من در آن آویزان بود و با حرکت زنجیر زنگ های معبد به صدا درمی آمد. معبد 56 ستون داشت و بت اصلی به طول حدود 5 متر از سنگ تراشیده شده بود.
از سویی دیگر مار در ادیان و اساطیر هندی جایگاهی ویژه دارد. ماری کبرا بر گردن شیوا آویزان است که به عنوان حامی در مواقع اضطراب شناخته می شود. او در ازای تندرستی جهان زهر هلاهل می نوشد و مار نماد مرگی است که شیوا بر آن غلبه کرده است. شیوا عصای سه شاخه ای نیز در دست داردکه نماد کنترل همه قدرتها و زمان است.
تا پیش از سومنات، معابد زیادی به تصرف سلطان محمود درآمده بود و او غنایم زیادی از آن معابد با خود برده بود. هندوان معتقد بودند معابدی که تا پیش از آن به تصرف سلطان درآمده به دلیل قهر شیواست. ازاین رو چشم امید داشتند که خدایشان بتواند از آنها و معبد در برابر محمود و سپاهیانش حمایت کند.
مار صحنه ای را در داستان می پردازد و روایت می کند که انگار همه چیز در هم ریخته است. همان قیامتی که با رقص مرگبار شیوا قرار است شکل بگیرد، اینبار با هجوم محمود و سپاهش به وجود آمده است. مردم به معبد پناه برده اند و اضطراب و ترس بر جانها و دلهایشان مستولی است. همه جا تیره و تار است، کودکان لب تشنه و زنان شیون کنان و… مردم در انتظار فوران خشم شیوا.
اما اتفاقی که می افتد در هم ریختگی تمام و کمال زندگی و دین و مرگ خدایان مردم است. سلطان با پیل به معبد می آید و شیوا خاموش است و….مردم به مار تعظیم می کنند و مار که قرار است زهر هلاهل بنوشد تا جهان را از اضطراب برهاند در مقابل محمود تعظیم می کند تا او بر مردمان و شیوا رحم آورد. مار نه تنها قربانی می شود و آن هم به بدترین وجه، و تعظیم او در مقابل محمود به تسلیم و تعظیم و تقدیم گنج معبد به شاه تعبیر می گردد، بلکه یارای محافظت از مردم و شیوا را نیز ندارد. آواره و دربه در میگردد و تمام معنای وجودیش را از دست می دهد و این زهر کاری تمام وجود او را به یکپارچه فریاد تبدیل می کند. انگار که می خواهد تبخیر شود.
محمود معبد را ویران می کند. سلطان صاحب قرانی که نسل اندر نسل غازی و یاری دهنده دین و بت شکن معرفی شده است، هم او که در راه دین دست در جهان می کرد و قرمطی می جست، نه برای گسترش دین که به طمع گنج های بی پایان هندوستان به جنگ می رفت و سنتی نامیمون بنا نهاد که تا روزگار نادرشاه افشار ادامه یافت. محمود بیست میلیون درهم زر سرخ و شش ستون مرصع به سنگهای قیمتی غارت کرد و سومنات را ویران نمود و مردان و زنان زیادی را از دم تیغ گذراند. قسمتی از غارتی ها را به مکه و مدینه فرستاد و پاره ای دیگر را به غزنی آورد و پس از آن شد محمود یمین الدوله…
محمود و سپاهش اولین روایت را از عمل مار داشتند. مار به آنها تعظیم کرده و باید به عنوان نماد معبد به غزنی آورده شود واسباب خنده و تفریح درباریان و یادآور معبد فتح شده سومنات.
آرام و قرار مار چند صباحی است که او را به خانه حکیم بزرگ ابوریحان برای تحقیق می برند. ابوریحان که در روزگار رواج سکه تعصب و جهانگشایی محمود به نام دین و به کام خلفای بغداد، آن چنان که بیهقی بزرگ در تاریخ سترگش از تحفه های روان به بغداد فهرست می دهد، کتاب ماللهند را می نویسد که کتابی است به تمامی بی طرف در شناخت احوال و عادات و رسوم هندوان و سرشار از بیان زیبایی های رنگارنگ فرهنگ هند. و هم او در آن کتاب بت پرستی را دین عوام هند می داند و نه حکما و برهمنان… او الگوی حکمت است برای همین مار را احترام و درک می کند و مرتبه اش را می داند.
مار در حال روایت داستانش با تخ تخ سرفه ما را مدام با واقعیت دردناک وجودش درگیر نگاه می دارد و از عمق به سطح می آورد، در نهایت در میان هذیانی تب آلود و روایت درد و فریاد، و قصه اکنونش که به سرزمینی نا آشنا و سرد هبوط کرده و از بهشت معبد رانده شده و از یک راج ناگ به یک مار دلقک تبدیل شده است. با یادآوری اندوهی که بر او و مردمان رفتها ست و با شنیدن دوباره صدای فریاد العطش کودکان و شیون، با یادآوری این که شیوا خاموش ماند و کاری نکرد و تحقیر و چوب سوزن دار و کج فهمی و… در هذیان و تب، واپسین جانی که دارد در روایتش فریاد می کند و تبخیر می شود و می میرد…
مار می میرد و پاسخ سوالش را نمی یابد. نمی فهمد چرا محمود یمین الدوله این کار را کرد و چرا؟
پیرمرد چهارم مار را همانجا دفن می کند. در بیشه زاری که یادآور بهشتی است که مار از آن رانده شده است و پس از آن روایت مار سینه به سینه گفته می شود و هربار آب و تابی بر آن افزون می شود. روایتی در هاله ای از اسطوره و وهم که در هر دور تاریخی در ذهن مردمان چنبره می زند و شاخ و برگ به هم پیچیده درختان و ساحت آن سوی رودخانه. روایت مار بر کسی آشکار می شود و آن هم نه به تمامی که به دنبال یافتن پاسخ باشد. در پی یافتن راز سربه مهری که چرا به این جهان آمده است.
آخرین پیرمرد می گردد تا بتواند خود را از چنبره مار که حالا به شاخ و برگ درهم پیچیده درختان تبدیل شده است رها سازد، اما نمی تواند و همانجا می ماند و پسر خردسالی را می بیند که به دنبال یافتن پاسخ به آنجا آمده است. این است که پیر روایتگر میشود و با روایت داستان خود را از چنبره رها میسازد. داستان دوباره به اول بازمی گردد و این بار از قول پیرمرد و بر مخاطب آشکار می شود که چرا پیرمرد می خندد.
در پایان در هنگام سخن گفتن پیرمرد و روایت داستان، پسرک آهسته آهسته بزرگ می شود و به واقع بینا می گردد و به حکمت می رسد تا او نیز روایتگر باشد برای دیگری. رسم جهان همین بوده و همین خواهد بود.
اینجا اگر دوباره به ابتدای داستان بازگردیم، متوجه می شویم که در واقع داستان را راوی اصلی یا همان پسرک خردسال احتمالا دارد برای پرسش کننده ای دیگر تعریف می کند و او هم پیرمردی دیگر شده است و این دور تسلسل یا سامسارا ادامه دارد و آنچنان که به نظر می رسد محدود به چند نسل نیست و نسل هاست که ادامه دارد و ادامه خواهد یافت. … رسم جهان چنین بوده و چنین خواهدبود.
در پایان گفتنی است که در این داستان درهم تنیدگی تاریخ و اسطوره، همانگونه که در ابتدا ذکر شد ما را با لایه هایی از خویشتن تاریخی مان آشنا می سازد. ما در دور تسلسلی می افتیم و در اعماق با وجهی زشت از خویشتن مواجه می شویم. خویشتنی که اسیر ترس از فهمیدن و یافتن و دچار بدفهمی است و اسیر روایت هایی از تاریخ که بر دست و پای آگاهی او تنیده شده است و این مواجه کردن ما با خویشتن مان کاری است که نویسندها ی که بار یک فرهنگ را بر دوش می کشد به درستی انجام می دهد. کمک به ما در طی کردن فرایند فردیت، کمک به شکل گیری انسانی که خود به تفسیر دوباره تاریخ دست می یازد، چون و چرا میکند تا به حکمت برسد. داستانی که در آن تمام راویان به یکدیگر و به مار و درخت تبدیل می شوند.
این داستان آمیزه ای است از شیوه مدرن روایت با راوی اول شخص و گاه خواننده را در فضای رئالیسم جادویی، البته با مختصات کاملا بومی فرو می برد.