جشن باستانی سدهجشن سده زرتشتیات کرمان

 

ای یار خجسته ای نکوکار               از چهره نقاب غصه بردار

از عشق تو آتشی به پا کن           دلتنگی و خامشی رها کن

تا باد جهان به کام تو نوش               آیین کهن مکن فراموش

                                                ((هما ارژنگی))

 

هر سال با فرا رسیدن بهمن ماه ، با شور و شوقی توصیف نشدنی ، چکمه های پلاستیکی را می پوشیدیم  و با برداشتن یک طناب چند متری ، مسیر گدار قلعه را پیموده و در ارتفاعات ، مشغول جمع آوری سره می شدیم. سره ها را با طناب بسته و کشان کشان به  قلعه (روستا) می آوردیم و بی صبرانه منتظر شب سره ( دهم بهمن ماه ) می شدیم . در روز دهم بهمن ماه هر خانواده سره هایی را که از قبل آماده کرده بودند به بالای پشت بام خانه خود برده و در هنگام غروب خورشید ، آن را آتش زده و با فریادهای : های سره های سره  ، پینجاه به نورز ، صد بغله  ، صدای هلهله و شادی فضای  روستا را فرا می گرفت .

این تنها خاطره ای بود که از آن سالها بیاد داشتم و پس از گذشت سالیان طولانی ، حتی تاریخ و و زمان دقیق شب سره را نیز از یاد برده بودم ولی همیشه دوست داشتم فلسفه این جشن آتش را بدانم . علیرغم تحقیق و مطالعه در رسوم و سنن اقوام ایرانی و طوایف مختلف ، به نتیجه ای نرسیده و اثری از واژه ((سره)) در ادبیات کهن ایرانی نمی یافتم .تا اینکه با یادآوری سروده معروف شب سره (آی سره آی سره ، پینجاه به نورز  صد بغله) متوجه این موضوع شدم که واژه سره در زبان محلی ما ، بیان دیگر همان واژه ی سده می باشد .

اما اینکه سده چیست و ریشه در چه فرهنگی دارد ، به استناد هفته نامه خبری – فرهنگی اَمُرداد  (شماره 223 مورخه 29/10/88 ) به بررسی آن می پردازیم.

نخست واژه سده

واژه سده منسوب است به شماره 100 اما به گونه ای ویژه ، و آن صدمین روز از زمستان در ایران باستان است . در ایران باستان سال به دو بخش تابستان بزرگ (هفت ماهه) و زمستان بزرگ (پنج ماهه) ، بخش می شده است. زمستان از آبان آغاز و صد روز پس از آغاز آن ( آبان ،آذر، دی، و ده روز از بهمن) ، در روز مهر ایزد از بهمن ماه ، جشن سده را برگزار می کردند و واژه سده اشاره به این صدمین روز زمستان باستانی دارد.

 

نکته ی شایان ذکر در خصوص نگارش واژه ی ((سده)):

شاید برای برخی این پرسش پیش آید که اگر سده بیانگر عدد 100 میباشد پس چرا بجای حرف (ص) با حرف (س) نوشته می شود که در پاسخ به این پرسش به استناد پیشگفتار کتاب چندجلدی شاهنامه فردوسی به نثر پارسی سره(تالیف دکتر میترا مهرآبادی) باید بگوییم شش حرف : ص – ض – ط – ظ – ع – ق  جزء حروف پارسی نبوده و بعدا وارد زبان فارسی شده اند لذا عدد 100 در زبان پارسی باستان با حرف (س) و بصورت( سد) صحیح بوده است .

 

سده جشن پیدایش آتش  و آغاز تمدن

 سده جشنی است که پیشینه آن چندین هزار ساله است و رویداد نگاران گزارش های گوناگونی از چگونگی برگزاری آن در سرزمین پرارج ایران بر زبان رانده اند ، نخستین گزارشی که در دست داریم ، چکامه ی  خداوند سخن پارسی ، فردوسی بزرگ است که داستان پیدایش آتش ، سده و هوشنگ را به هم پیوند داده است . هوشنگ با یاران و همراهان در پی شکار است که مار سیه رنگ و تیره تن و تیزتازی بر سر راهش سبز می شود . هوشنگ شاه سنگی پرتاب می کند . مار می رهد اما سنگ بر سنگ دیگری فرو می خورد و از آذرنگ برخورد دو سنگ ، آتشی بر پا می شود . این گونه هوشنگ در می یابد که چگونه می توان هر گاه که نیاز باشد آتش برافروزد و به خجستگی آن جشنی بزرگ می گیرد .این جشن ، جشن رام کردن و زیر فرمان آوردن آتش است که پایه و بنیاد تمدن و مدنیت می شود . هوشنگ پس از این دامپروری را به مردم می آموزاند.بهره گیری از پوست سنجاب ، قاقم ، روباه و سمور برای گرم شده را یاد می دهد .پس از او تهمورس راه و و آیین ریسندگی ، بافندگی و … را آموزش می دهد . او ساخت دیوار را از دیوان می آموزد و به مردمان می آموزاند و این گونه شهریگری آغاز می شود . ((آتش)) ،آغاز شهریگری است و جشن سده جشن آن . اما جای دریغ و افسوس بسیار است . با این جشن ملی همانند جشن های بیگانه که نه ! بدتر از آن رفتار می شود . بارها گفته شده است ، جشن سده ، جایی در سالنمای رسمی کشور ندارد ! به سخن دیگر ، وزارت ارشاد اجباری برای چاپ نام جشن سده در سالنماهای رسمی کشور ندارد! تا ایرانیان با دیدن این روز به ریشه های فرهنگی خویش و خرد نیاکانشان ببالند . بیهوده نیست که جهان ، یونان را با استوره ی ((پرومته)) اش می شناسند ولی از هوشنگ و سده ناآگاه است . حتا اگر ایرانی نیز هوشنگ و سده را نشناسد و پرومته را به خدمت درآورنده آتش برای انسان بداند جای شگفتی نیست . پیدا نیست چرا با خود این گونه می کنیم . از رسانه ملی هم ، در روز جشن سده ، آوای چندانی به گوش نمی رسد. رسانه ملی از جشن ((هولی))(جشن رنگ ها) هندوها یا جشن گوجه فرنگی و گاوبازی اسپانیایی ها بیشتر از جشن ملی سده سخن می گوید . بگذریم از این که این داستان چه توانایی هایی برای ساخت کارتون و انیمیشن برای کودکان دارد و از آن بی بهره مانده ایم . خدا می داند فردا کدام کشور با برنامه و پول و پارتی ، (( سده)) را در سیاهه ی میراث جهانی به نام خود می زند و ما سرانگشتان خویش می گزیم از سر شگفتی و بر کار خویش می خندیم از سر …  

داستان پیدایش آتش – جشن سده و آغاز تمدن از زبان شاهنامه

یکی روز شاه جهان سوی کوه                             گذر کرد با چند کس هم گروه

پدید آمد از دور چیزی دراز                             سیه رنگ و تیره تن و نیز تاز

دو چشم از بر سر، چو دو چشمه خون                    ز دود دهانش جهان تیره گون

نگه کرد هوشنگ با هوش و سنگ                     گرفتش یکی سنگ و شد تیز چنگ

به زور کیانی رهانید دست                             جهانسوز مار از جهانجوی جست

بر آمد به سنگ گران سنگ خرد                      همان و همین سنگ بشکست گرد

فروغی پدید آمد از هر دو سنگ                       دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ

نشد مار کشته ولیکن ز راز                              ازین طبع سنگ آتش آمد فراز

جهاندار پیش جهان آفرین                                نیایش همی کرد و خواند آفرین

که او را فروغی چنین هدیه داد                               همین آتش آنگاه قبله نهاد

بگفتا فروغیست این ایزدی                                     پرستید باید اگر بخردی

شب آمد برافروخت آتش چو کوه                       همان شاه در گرد او با گروه

یکی جشن کرد آن شب و باده خورد                  سده نام آن جشن فرخنده کرد

ز هوشنگ ماند این سده یادگار                        بسی باد چون او دگر شهریار

کز آباد کردن جهان شاد کرد                            جهانی به نیکی ازو یاد کرد

چو بشناخت آهنگری پیشه کرد                          از آهنگری اره و تیشه کرد

چو این کرده شد چارهٔ آب ساخت                       ز دریایها، رودها را بتاخت

به جوی و به رود آب ها راه کرد                       به فرخندگی رنج کوتاه کرد

چراگاه مردم بدان افزود                             پراگند پس تخم و کشت و درود

برنجید پس هر کسی نان خویش                   بورزید و بشناخت سامان خویش

بدان ایزدی جاه و فر کیان                             ز نخجیر گور و گوزن زیان

جدا کرد گاو و خر و گوسفند                          به ورز آورید آنچه بد سودمند

ز پویندگان هر چه مویش نکوست            بکشت و به سرشان برآهیخت پوست

چو روباه و قاقم چو سنجاب نرم                  چهارم سمورست کش موی گرم

برین گونه از چرم پویندگان                                  بپوشید بالای گویندگان

برنجید و گسترد و خورد و سپرد                     برفت و به جز نام نیکی نبرد

بسی رنج برد اندر آن روزگار                      به افسون و اندیشهٔ بی شمار

چو پیش آمدش روزگار بهی                          ازو مر دری ماند تخت مهی

زمانه ندادش زمانی درنگ                   شد آن هوش هوشنگ با فر و سنگ

 

 

هفته نامه مذکور(امرداد)،  یکی از ترانه های روستاهای خراسان را که درباره سده می باشد نیز، به شرح زیر به چاپ رسانده است .

آی سده، سده، سده

سد به غله ، پنجَه به نوروز

آی سده،سده ،سده

سد به غله ، پنجَه به نوروز

زنون بی شو ، چله به در شو

زنون شودار، به غم گرفتار

سد به غله ، پنجَه به نوروز

دخترون دخنه ،دفکر جمه ،نوروز بی یمه

سد به غله ، پنجَه به نوروز

سده در پشت دالو ، بمیرن غله دارو

سده، سده ما ، می شود گله ما

دلایل برگزاری جشن سده بر اساس نوشته‌های آقای رضا مرادی غیاث آبادی در زمینه اخترباستان‌شناسی و فرهنگ ایران(پژوهش‌های ایرانی ) http://ghiasabadi.com/jashnesada.html

جشن سده هیچگاه به هیچیک از اقوام یا ادیان باستان ارتباطی نداشته و همواره جشنی همگانی و برگرفته از شرایط اقلیمی و رویدادهای کیهانی بوده است. قدمت زیاد این مراسم باعث شده تا در باره دلایل برگزاری آن روایت‌های بسیار متعدد و متناقضی در منابع قدیم ثبت شود.

یکی از دلایلی که برای پیدایش سده یاد می‌کنند همانا کشف آتش توسط هوشنگ‌شاه در شاهنامه فردوسی است. باید گفت که داستان کشف آتش در زمان هوشنگ، هیچگاه باور ایرانیان نبوده و از ساخته‌های جدیدتر است. این فرضیه امروزه مورد توجه بیشتر شاهنامه‌شناسان قرار گرفته و از جمله در نسخه‌های تصحیح شده آقایان، استاد جلال خالقی مطلق و مصطفی جیحونی، داستان کشف آتش به دلایل بسیاری در زمره بیت‌های افزوده شده و الحاقی شاهنامه آورده شده است. از سویی از این داستان در هیچیک از متون تاریخی مقدم بر شاهنامه و گاه متاخر بر آن یاد نشده است و همچنین می‌دانیم که کشف آتش بسیار کهن‌تر از عصر هوشنگ است که با توجه به اشاره‌های شاهنامه در باره چگونگی و دستاوردهای زندگی انسان در آن دوره (ساخت ابزار ریزسنگی، یکجا‌نشینی، آغاز کشت‌وزرع و اهلی کردن برخی حیوانات)، می‌بایست با دوره‌ای منطبق باشد که در باستان‌شناسی بنام «میان‌سنگی/ مزولیت» (حدود ۱۵۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ سال پیش) خوانده می‌شود. و از سوی دیگر این بیت‌ها در ‌برخی نسخه‌های متقدم شاهنامه و از جمله کهن‌ترین آن (دست‌نویس فلورانس) وجود ندارد.

نگارنده بر این باور است که پیدایی این جشن (مانند بسیاری مناسبت‌های دیگر) نه فقط یک دلیل، بلکه دلایل متعددی دارد که همزمانی آنها بر اهمیت جشن افزوده است.

نخست اینکه، اشاره‌های فراوانی که از داستان‌ها و ترانه‌های مردمی بدست می‌آید؛ نشانگر به ستوه آمدن مردم از یخبندان و آرزو برای رفتن سرما و یا کاستنِ از شدت آن بوده و همین نکته مهمترین دلیل پیدایش این مراسم و بر افروختن آتش‌هایی در مبارزه نمادین با سرماست.

بجز این، به نظر می‌آید که چند واقعه کیهانی نیز در پیدایش این آیین بی‌تاثیر نبوده است. نخست اینکه جشن سده در چهلمین روزِ شب یلدا یا شب زایش خورشید )انقلاب زمستانی) برگزار می‌شود و جشن چهلمین روز تولد خورشید است. دوم اینکه، دهم بهمن ماه، یکی از دو هنگامِ سال است که در عرض‌های بالایی ایران‌زمین، طول تاریکی کامل آسمان ۱۲ ساعت تمام است. سوم اینکه، می‌دانیم ارتباط واژه «سده» با عدد «سد/ صد» هنوز به اثبات نرسیده است. عدد «سد» به شکل «صد» معرب شده‌، در حالیکه واژه «سده» به شکل «سَذق» معرب گشته ‌است. اما در زبان اوستایی واژه «سَـد» به گونه جالبی هم به معنای «فرو رفتن/ غروب کردن» و هم به معنای متضاد آن یعنی «بر آمدن/ طلوع کردن» آمده است. همچنین واژه «سَـذِه» در اوستا، هم به معنای طلوع کردن و هم به معنای غروب کردن آمده است که به گمان برگرفته از رویداد زیر است:

در حدود پنج هزار سال پیش و در نخستین شب‌های شب‌های بهمن‌ماه، رویداد جالبی رخ می‌داده که بعید نیست با آیین‌های جشن سده در پیوند باشد. این رویداد عبارت است از طلوع و غروب همزمان دو ستاره پرنور و درخشان آسمان به نام‌های «سماک رامح» و «نسر واقع» در شمال شرقی و شمال‌غربی آسمان سرشبی. در آن زمان ستاره زرین «سماک رامح» در آسمان سرشبی عرض‌های بالایی ایران‌زمین و در افق شمال‌شرقی، به تازگی طلوع کرده و ستاره سپید‌فام و درخشان «نسر واقع» در همان هنگام و در افق شمال‌غربی، آماده غروب کردن بوده است. احتمالاً طلوع و غروب همزمان دو ستاره درخشان آسمان، موجب پیدایی معنای دوگانه و متضاد واژه‌های اوستایی «سد» و «سذه»، و نیز عاملی دیگر برای جشن سده بوده است.