پیشینه تاریخی گویان
اعتمادالسلطنه تاریخ بنای گویان را به دوره پارتها (اشکانیان ) نسبت داده و در این خصوص چنین آورده است : گویان را گودرز ( یکی از پادشاهان سلسله اشکانی )بنا نهاد و سرزمین گویان یکی از مناطق خاصه اشکانیان بوده است . (نکته شایان ذکر اینکه قوم پارت قبل از اینکه سلسله اشکانیان را تشکیل دهند و قلمرو خود را در سطح کل ایران گسترش دهند ، قلمرو حاکمیتشان سرزمین پارت (خراسان بزرگ آن روزگار) و به مرکزیت شهر نیسایه (نزدیک عشق آباد امروزی )و پس از آن در شهر آساک ( نزدیکی قوچان امروزی )بوده است و گفته می شود ارشک (اشک اول) برای اولین بار در آساک تاج پادشاهی بر سر نهاده و پادشاهی خود را اعلام نموده است .
البته در رابطه با تاریخ بنای گویان ابوالفضل بیهقی نظر دیگری داشته و زمان بنای گویان را به دوره ساسانیان نسبت داده و در این رابطه چنین آورده است : شهر جوین را یزد خسرو پسر ساسویه بنا كرده است.
علاوه بر اعتمادالسلطنه ، تاریخ ایران باستان ( نوشته حسن پیرنیا ) نیز گویان را جزء قلمرو پارتیان دانسته و چنین آورده است :
قبل از تشکیل دولت اشکانیان توسط پارتها ، گویان جزء سرزمین خاصه آنها بوده است و در خصوص اعتبار و اهمیت یافتن سرزمین گویان در آن دوره باید گفت گر چه این منطقه دارای آب و هوا و خاکی مناسب و حاصلخیز بوده و بطور کلی از شرایط اقلیمی مطلوبی برخوردار بوده است و مجموع این عوامل از قدیم الایام محیطی بسیار مساعد برای کشاورزی و ایجاد کانونهای زیستی و مراکز جمعیتی فراهم آورده است اما می توان تاریخ بنای گویان یا حداقل آغاز اعتبار و اهمیت آن را وابسته به تاریخ ایجاد جاده ابریشم دانست چرا که برقراری ارتباط رسمی میان ایران و چین از طریق جاده ابریشم به دوره اشکانی بر می گردد . بدین معنی که اشکانیان با بنای شهر گویان در مسیر جاده ابریشم و در حد فاصل نیشابور – بسطام خواستند بهترین موقعیت و تسهیلات و همچنین امنیت را برای کاروان ها در این منطقه مهیا سازند .
شایان ذکر اینکه مسیر اصلی راه ابریشم از کشور چین شروع می شده و پس از اینکه از سمت شرق وارد فلات ایران می شد از شهرهای سرخس – نیشابور – بسطام – ری – ساوه و بیستون عبور نموده و پس از اینکه در کرانه رود فرات ادامه می یافته ، نهایتا در ساحل دریای مدیترانه به شهر انطاکیه در کشور ترکیه کنونی( که آخرین منزل راه زمینی بوده ) می رسیده است . ( منازل بین راه نیشابور تا ری عبارت بودند از : گویان – پل ابریشم – بسطام – دامغان – خوار ).
کلنل (سرهنگ ) ییت انگلیسی که در سالهای 1270تا 1275 شمسی مسئولیت کفیل کنسولگری و سرکنسولگری مشهد را بر عهده داشته در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و در سال 1273 از آزادور جوین دیدن نموده و در این باره چنین نوشته است :
در وسط دشت و در نزدیکی دهکده آزادور ، ویرانه های شهر قدیمی جوین که نام خود را بدین ناحیه بخشیده است قرار گرفته بود . در این ویرانه ها باقیمانده یک بنای بزرگ که ابعاد آن 36 متر در 27 متر بود و نزدیک به 12 متر ارتفاع داشت به چشم می خورد . به نظر می رسید که این بنا در گذشته سه یا چهار طبقه داشته و دور تا دور آنرا دیوار و برج و باروهایی احاطه کرده است . در شرق آن توده هایی از آجر شکسته دیده می شد که بقایای آن شهر قدیمی به حساب می آید.
وی در قسمت دیگری از سفرنامه خود نیز چنین آورده است :
اسفراین و جوین دو ناحیه حاصلخیز و از لحاظ قدمت تاریخی همچون نیشابور و طوس است .
نکته حائز اهمیت دیگر اینکه موضوعات پیش گفته بدین معنی نیست که گویان قبل از دوره اشکانی خالی از سکنه بوده است و در این رابطه می توان به پیشینه دیرین شناسی دشت جوین در دوران نئولیتیک (نوسنگی ) اشاره نمود :
در سال 1376بر اساس خبر دکتر شهریار عدل ایران شناس مبنی بر رویت سنگ نگاره ای در کوه های غربی جوین، مکانی مشرف به دشت جوین در مدخل یکی از دره های کوه های غربی جوین دارای سنگ هائی عظیم الجثه که سطح صافی دارند قرار دارد؛بر روی این سنگ ها نقوش بز کوهی و حیوانات احتمالا گوشتخوار،نقر شده است ،تصاویر این نقوش برای اولین بار در همایش دبیرانتاریخ جوین و مسوولین آموزش و پرورش منطقه در سال 1379به نمایش گذاشته شد،با مطالعه روی این نقوش و مقایسه ی آن ها با سنگ نگارنده داورزن سبزوار ،سنگ نگارنده موسوم به شتر سنگ مشهد بر سر راه شاندیز به مشهد در دوران نو سنگی بدون سفال مربوط به حدود 1025 سال قبل از میلاد دارد.وجود این سنگ نگاره ها در این منطقه و شباهت گونه شناسی نقوش بانقوش شتر سنگ مشهد، همچنین ارتباط طبیعی کوه های بینالود ُو هزار مسجد با جوین،ممکن است ارتباط فرهنگی ساکنین دشت جوین را در دوران مذکور با دشت توس تقویت کند.در دوران نئولیتیک (نوسنگی)با سفال محوطه های باستانی در دشت جوین شناسائی نگردیدند برابر مذاکره شفاهی با آقای دکتر شهریار عدل در سال 1374 در منطقه غربی جغتای که شمال غربی شهرسبزوار است نقوشی بربدنه سنگ ها گزارش شد که شامل: شیر ، بزو قوچ است . که به شیوه کوبه ای رسم شده بود؛ عکسهای این نقوش برای اولین بار در همایش دبیران تاریخ خراسان رضوی که در جغتای برگزار گردید ارائه شد.
این موضوع بیانگر این مطلب است که سرزمین گویان در خصوص استقرار یکجانشینی انسان قدمت سه هزار ساله دارد.
منابع :
تاریخ ایران باستان تالیف مرحوم حسن پیرنیا
فرهنگ جفرافيائي ايران تالیف وزارت جنگ ایتالیا در هندوستان ، ترجمه کاظم خادمیان
فرهنگ جغرافیائی ایران جلد نهم تالیف سازمان جغرافیائی کشور
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور – استان خراسان رضوی – شهرستان سبزوار تالیف سازمان جغرافیائی کشور
فرهنگ فارسي معين بخش اعلام
سفرنامه كلنل(سرهنگ) ييت انگلیسی ترجمه مهرداد رهبری و قدرت اله روشنی زعفرانلو
سفرنامه هوتوم شیندلر آلمانی ترجمه قدرت اله روشنی زعفرانلو
پایگاه اینترنتی مجلات تخصصی نور (تحقیق آقای منصور جغتایی با موضوع پیـشینه تاریخی حاکم‌نشینان جوین
وبلاگ آزادور شهری به قدمت تاریخ http://azadvar.loxblog.com/post/195