جشن های ایران باستان
گذري بر چگونگي جشن های ایران باستان :
بطور كلي جشن هاي ايران باستان را مي توان در 3 گروه تقسيم بندي نمود :
1 – جشن هاي ساليانه
2 – جشن هاي ماهيانه
3 – گاهنبار ها
قبل از اينكه به بررسي جشن ها بپردازيم لازم است در خصوص گاهشماري ايراني اين نكته را يادآور شويم كه : در ایران باستان همه ی ماه های سال 30 روز داشته اند و 5 روز باقیمانده ی سال را با عنوان پنجه ی دزدیده به پایان آخرین ماه سال یعنی به پایان اسفندماه اضافه می نمودند اما از قرن پنجم خورشيدي به بعد( يعني پس از اينكه تقویم جلالی مبناي گاهشماري ايرانيان قرار گرفت )، تغییراتي در گاهشماری ایران باستان بوجود آمد و 6 ماه اول سال 31 روزه شدند .
31 روزه شدن 6 ماه اول سال باعث گردید که زمان و جایگاه روزهای همه ی ماه های سال (بجز فروردین ماه ) از یک تا پنج روز نسبت به گاهنامه ایران باستان اختلاف پیدا كند و بر این اساس زمان برگزاری جشن های مربوط به اردیبهشت ماه 1 روز – خردادماه 2 روز – تیرماه 3 روز – مرداد ماه 4 روز – و زمان جشن های مربوط به شهریورماه ، مهرماه ، آبان ماه ، آذر ماه ، دی ماه و اسفندماه هر کدام 5 روز ، نسبت به گذشته اختلاف پیدا کرد. بعنوان مثال :
پنجم اسفندماه در گاهنامه ایران باستان ، برابر می شود با 29 بهمن ماه در تقویم جلالی که در حال حاضر ما ایرانیان از آن استفاده می کنیم . بنابراين اگر ما بخواهيم جشن سپندارمذگان را برابر زمان باستاني خود (كه در پنجم اسفند برپا مي شده ) برگزار كنيم بايد آن را در 29 اسفند ماه برگزار كنيم .
جشن هاي ساليانه :
جشن هاي ساليانه ي ايران باستان كه اغلب آنها در حال حاضر نيز در بين مردم اين سرزمين رواج دارند ، عبارتند از :
الف : جشن نوروز: زمان اين جشن ،ابتداي سال شمسي و تعطيلات اين جشن در گذشته 5 روز ( يكم تا پنجم فروردين ماه) و در حال حاضر ، 4 روز( يكم تا چهارم فروردين ماه ) ميباشد . گر چه در حال حاضرتعطيلات رسمي جشن نوروز 4 يا 5 روزه ميباشد اما اين تعطيلات بطور غير رسمي تا سيزدهم فروردين ماه بطول انجاميده و مردم ايران پايان تعطيلات جشن نوروز را ، سيزدهم فروردين ماه ميدانند.
ب : جشن زايش اشوزرتشت (جشن تولد زرتشت پيامبر): زمان اين جشن، ششم فروردين و از آن با عنوان عيد بزرگ ياد مي شده است .
پ : جشن سيزده بدر : زمان اين جشن ، سيزدهم فروردين ماه مي باشد .
ت : جشن شب چله : زمان اين جشن شب اول دي ماه مي باشد .
ث : جشن سده : زمان اين جشن شب دهم بهمن ماه مي باشد.
ج : جشن سوري (چهارشنبه سوري) : در روزگارگذشته زمان اين جشن چهار روز مانده به عيد نوروز ولي در عصر حاضر آخرين شب چهارشنبه (سه شنبه شب )هر سال مي باشد.
جشن هاي ماهيانه :
در رابطه با جشن هاي ماهيانه ، ابتدائا بايد بگوييم كه در ايران باستان ، همان طور كه ماه هاي 12 گانه ي هر سال داراي نام بوده اند ، روزهاي 30 گانه ي هر ماه نيز داراي نامهايي به قرار زير بوده اند :
1 – هورمزد
2- وهمن
3- ارديبهشت
4- شهريور
5- سپندارمذ
6- خورداد
7- امرداد
8- دي / آذر (دي به آذر )
9 – آذر
10 – آبان
11- خورشيد
12- ماه
13 – تير
14- گوش
15 – دي / مهر (دي به مهر )
16 – مهر
17 – سروش
18 – رشن
19 – فروردين
20 – ورهرام
21- رام
22 – باد
23 – دي / دين (دي به دين )
24 – دين
25 – آرد
26 – اشتاد
27 – آسمان
28 – ذامياد
29 – ماراسپند
30 – انارام
با توجه به مطالب گفته شده ، در خصوص جشن هاي ماهيانه بايد بگوئيم كه بر اساس يك قاعده ي كلي ، مردم ايران باستان هر وقت نام ماه و نام روز بر هم منطبق مي شد آن روز را جشن مي گرفتند . بنابراين بايد گفت كه علاوه بر جشن هاي ساليانه كه از آنها نام برديم ، هر سال داراي 15 جشن ماهيانه بوده كه اين جشن هاي ماهيانه به قرار زير بوده اند .
- فروردينگان (نوزدهم فروردين ماه) .
- ارديبهشت گان (سوم ارديبهشت ماه) .
- خوردادگان (ششم خرداد )
- تيرگان يا آبريزان ( سيزدهم تيرماه)
- امردادگان( هفتم مرداد ماه)
- شهريورگان ( چهارم شهريورماه)
- مهرگان( شانزدهم مهرماه)
- آبانگان( دهم آبان ماه)
- آذرگان ( نهم آذرماه)
- دي گان ( روزهاي هشتم ، پانزدهم ، بيست سوم دي ماه )
- بهمن گان ( دوم بهمن ماه)
- اسفندگان يا سپندارمذگان ( پنجم اسفندماه)
جشن هاي گاهنبار :
در خصوص جشن هاي گاهنبار، ابتدائا بايد بگوييم كه بر اساس تعاليم دين زرتشت ، خداوند جهان هستي را در شش گاه ( شش مرحله ) آفريده كه اول هر گاه ، براي خود نامي داشته است . ايرانيان هر گاه را به مدت 5 روز جشن گرفته كه آخرين روز جشن ، مهمترين روز آن جشن بوده است و در واقع 4 روز ديگر ، روزهاي مقدماتي جشن به شمار مي آمده اند .
- جشن گاهنبار اول كه از آن با عنوان ميديوزرم نام برده مي شده و زمان آن 11 تا 15 ارديبهشت ماه بوده است.
ايرانيان بر اين عقيده بوده اند كه خداوند در اين گاه ، آفرينش آسمانها را به پايان رسانيده است .
- جشن گاهنبار دوم كه از آن با عنوان ميديوشم يا ميديوسمه نام برده مي شده و زمان آن 11 تا 15 تيرماه بوده است.
ايرانيان بر اين عقيده بوده اند كه خداوند در اين گاه ، آفرينش آب را به پايان رسانيده است .
- جشن گاهنبار سوم كه از آن با عنوان پيتي شم يا پيتي سهيم نام برده مي شده و زمان آن 26 تا 30 شهريورماه بوده است .
ايرانيان بر اين عقيده بوده اند كه خداوند در اين گاه ، آفرينش زمين را به پايان رسانيده است .
- جشن گاهنبار چهارم كه از آن با عنوان اياترم يا اياتهريم نام برده مي شده و زمان آن 26 تا 30 مهرماه بوده است.
ايرانيان بر اين عقيده بوده اند كه خداوند در اين گاه ، آفرينش درختان و گياهان را به پايان رسانيده است .
- جشن گاهنبار پنجم كه از آن با عنوان ميديارم يا ميدياريم نام برده مي شده و زمان آن 16 تا 20 دي ماه بوده است .
ايرانيان بر اين عقيده بوده اند كه خداوند در اين گاه ، آفرينش حيوانات را به پايان رسانيده است .
- جشن گاهنبار ششم كه از آن با عنوان همس پتمديم يا همس پتميديم نام برده مي شده و زمان آن ، خمسه ي مسترقه (پنجه ي دزديده ) بوده است .
ايرانيان بر اين عقيده بوده اند كه خداوند در اين گاه ، آفرينش آدم (ع) را به پايان رسانيده است .
خمسه ي مسترقه :
در حال حاضر 365 روز هر سال ، در بين 12 ماه به گونه اي تقسيم شده اند كه 6 ماه اول سال 31 روزه ، ماه هفتم تا يازدهم 30 روزه و ماه دوازدهم 29 روزه (در سالهاي كبيسه 30 روزه ) مي باشد .
در ايران باستان ، ماههاي 12 گانه ي سال ، هر كدام 30 روز داشتند كه جمعا 360 روز مي شد و با توجه به 365 روزه بودن سال ، مدت 5 روز اضافه مي ماند .اين 5 روز اضافه كه به خمسه ي مسترقه يا پنجه ي دزديده معروف بوده ، به پايان ماه هشتم هر سال ( آبان ماه) افزوده مي شده و بعدها از پايان ماه هشتم حذف و به پايان ماه دوازدهم (اسفندماه) افزوده شده و بعنوان آخرين روزهاي سال به شمار آمده است . بنابراين هرگاه از خمسه مسترقه با عنوان خمسه ي مسترقه ي قديم ياد شود ، منظور 5 روز افزوده به پايان ابان ماه و اگر از آن با عنوان خمسه ي مسترقه ي جديد ياد شود ، منظور 5 روز افزوده به پايان اسفندماه ميباشد.
شايان ذكر اينكه ، 5 روز خمسه ي مسترقه نيز همانند روزهاي سي گانه ي ماه ، به ترتيب داراي نام هايي به قرار زير بوده اند :
- اهنود .
- اشنود.
- سپنتمذ يا اسفندمذ
- وهوخشتر يا خشت
- هشتويش يا وهيشتوايش
سال کبیسه
در گاهشماری، به مقدار زمانی که برای رفع نقصان سالهای عمومی از مقدار واقعی آن یا رفع نقصان سالهای خاص نسبت به سالهای دیگر، بر سال معینی می افزایند، کبیسه گفته می‌شود. سال کبیسه سالی است که مقدار نقصان بر آن افزوده شده باشد.
گاه‌شماری‌های خورشیدی در سالهای عادی ۳۶۵روزه و در سالهای کبیسه ۳۶۶روزه می‌باشد. در گاه‌شمارهای مبتنی بر تقویم جلالی، مثل تقویم هجری خورشیدی ، در هر سیوسه سال، معمولا هشت سال کبیسه وجود دارد (به ندرت در هر سیوسه سال هفت سال و به مراتب نادرتر نه سال کبیسه خواهد بود). در تقویم هجری خورشیدی پس از هر چهار یا پنج سال (در هر سیوسه سال در بیشتر موارد یک کبیسه پنج ساله و هفت کبیسه چهارساله می‌باشد) يك سال كبيسه وجود دارد.
در تقویم‌های قمری، مثل تقویم هجری قمری، طول سالهای عادی ۳۵۴ روز و طول سالهای کبیسه ۳۵۵ روز است. در این تقویم‌ها پس از هر دو یا سه سال یک بار سال کبیسه می‌شود. و در یکدورهٔ سی ساله، ۱۱ سال کبیسه وجود دارد.
در برخی گاهشمارها، مثل تقویم عبری، تقویم طبری و تقویم چینی، طول سالهای عادی ۱۲ ماه و طول سالهای کبیسه ۱۳ ماه است.
تشخیص کبیسه بودن سالها
برای تشخیص کبیسه بودن سالهای هجری خورشیدی شیوه یکنواختی وجود ندارد. برای سالهای ۱۲۴۴ تا ۱۳۴۲، چنانچه باقی‌ماندهٔ حاصل تقسیم سال مورد نظر بر عدد ۳۳، یکی از اعداد ۱، ۵، ۹، ۱۳، ۱۷، ۲۱، ۲۶ و ۳۰ باشد، آن‌سال کبیسه است. و برای سالهای ۱۳۴۳ تا ۱۴۷۲ به‌جای ۲۱، باقیمانده ۲۲ ملاک خواهد بود. و برای دیگر سالها نیز به مراتب تفاوتهایی در اعداد هشتگانه فوق وجود دارد. به عنوان مثال سال ۱۳۸۷ سالی کبیسه است چراکه باقی‌ماندهٔ تقسیم ۱۳۸۷ بر عدد ۳۳ برابر عدد ۱ است.
نكته شايان ذكر اينكه در سالهاي كبيسه ، يك روز مضاف بر 365 روز را به پايان پنجه ي دزديده افزوده و از آن با عنوان اَوَرداد يا روز افزوده ياد مي شده است .
فرشتگان دين زرتشت :
شايان ذكر اينكه ايرانيان بر اين عقيده بودند كه خداوند 35 فرشته آفريده است . از آن جمله 30 نفر آنانند كه روزهاي 30 گانه ي هر ماه از ماههاي شمسي به نام ايشان موسوم گشته و پنج فرشته ي ديگر به ترتيب : (اهنود – اشنود – سپنتمذ – خشت – هشتويش ) نام داشته كه پنجه ي دزديده (خمسه ي مسترقه ) به نام آنها نامگذاري شده است .
از جمله ي آن 35 فرشته ، 12 نفر آنانند كه ماههاي 12 گانه سال شمسي به نام آنها موسوم گشته و هر يك از اين دوازده فرشته به تدبير امور و مصالح ماهي پردازند كه هم نام اوست . بعنوان مثال فرشته ي مهر جهت تدبير امور و مصالح ماه هفتم هر سال( مهرماه) معين شده است.
همچنين تدبير امور و مصالح هر يك از روزهاي سي گانه ي هر ماه ، مربوط به فرشته اي مي شود كه آن روز به نام او موسوم است . بعنوان مثال تدبير امور و مصالح روز هفدهم هر ماه ، مربوط به فرشته ي سروش ميباشد .
با توجه به مطالب گفته شده ، اسامي 35 فرشته ي مورد اشاره به قرار زير است :
1 – هورمزد
2- وهمن
3- ارديبهشت
4- شهريور
5- سپندارمذ
6- خورداد
7- امرداد
8- دي / آذر (دي به آذر )
9 – آذر
10 – آبان
11- خورشيد
12- ماه
13 – تير
14- گوش
15 – دي / مهر (دي به مهر )
16 – مهر
17 – سروش
18 – رشن
19 – فروردين
20 – ورهرام
21- رام
22 – باد
23 – دي / دين (دي به دين )
24 – دين
25 – آرد
26 – اشتاد
27 – آسمان
28 – ذامياد
29 – ماراسپند
30 – انارام
31- اهنود .
32- اشنود.
33- سپنتمذ يا اسفندمذ
34 – وهوخشتر يا خشت
35 – هشتويش يا وهيشتوايش
ضمنا نام روزهای هفته در ایران باستان به قرار زیر بوده است :
کیوان شید = شنبه
مهرشید = یکشنبه
مه شید = دوشنبه
بهرام شید = سه‌شنبه
تیرشید = چهارشنبه
هرمزشید = پنج‌شنبه
ناهیدشید یا آدینه = جمعه
|
در خصوص نام روزهای هفته ، نکته قابل توجه اینکه نام روزهای هفته‌ی فرنگی از گاهنامه‌ی کهن ايرانی برگرفته شده است که اينک با بررسی ريشه‌های اين واژگان به اين بر‌آيند ساده می‌رسيم:
کیوان شید = شنبه Saturday = Satur + day Saturn = کیوان —————————– مهرشید = یکشنبه Sunday = Sun + day Sun = خور (خورشید) = مهر —————————– مه شید = دوشنبه Monday = Mon + day Moon = ماه —————————– بهرام شید = سه‌شنبه Tuesday = Tues + day * Tues = god of war = Mars = بهرام —————————–
تیرشید = چهارشنبه Wednesday = Wednes + day * Wednes = day of Mercury = Mercury = تیر —————————– هرمزشید = پنج‌شنبه Thursday = Thurs + day * Thurs = Thor = day of Jupiter = Jupiter هرمز ——————————– ناهیدشید یا آدینه = جمعه Friday = Fri + day * Fri = Frig = day of Venues = Venues ناهید |
منابع :
لغت نامه ي دهخدا
سالنماي زرتشتي 3748 (1389 هجري شمسي )