پرنده هما در اسطوره های ایرانی جایگاه مهمی دارد و معروف است که سایه اش بر سر هر کس بیافتد به سعادت و کامرانی خواهد رسید به همین دلیل به مرغ سعادت معروف شده است .
هما مرغی است که استخوان میخورد. بر سر هرکه سایه ٔ او افتد به دولت و سلطنت رسد. همای پشتش سیاه مایل به خاکستری ، سینه اش حنایی بی نقش ، دو شاخ مانند شاخ بوم و ریش زیبا و بالهایی از قره قوش بلندتر دارد. در ادبیات فارسی او را مظهر فرّ و شکوه دانند و به فال نیک گیرند .
تو فرّ همایی و زیبای گاه تو تاج کیانی و پشت سپاه (فردوسی)
همای بر همه مرغان از آن شرف دارد که استخوان خورد و جانور نیازارد ( سعدی )
در تخت جمشید که پایتخت هخامنشیان بوده است دو مجسمه سنگی از هما وجود دارد.
فرهنگ لغت دهخدا درباره هما چنین آورده است :
در ادبیات داستانی کهن این مرز و بوم آمده است که هرگاه پادشاهی درمیگذشت و وارثی برای جانشینی نداشته است مردم را در میدانی جمع میکردند و همایی را رها میساختند و هما بر روی سر یا شانه هر کس که مینشست آن شخص پادشاه آن سرزمین می شد .
هواپیمایی ملی ایران با بکارگیری ایهام نام هما و نیز نماد هما به بهترین شکل چه در تعبیر پرنده سعادت و چه در استفاده از حروف کوتاه شده برای نامش(هواپیمائی ملی ایران ) این باور فرهنگ عامه را با فعالیت تجاری خود پیوند زده بود.
در نشان کنونی باشگاه فوتبال پرسپولیس هم نمادی از سر این پرنده به کار گرفته شده است.
دانشنامه پرندگان ایران در خصوص هما چنین آورده است :
چند درصد از ایرانی ها می دانند که هما، پرنده ای که نقش آن بارها در سرستون های تخت جمشید بکار رفته و نامش در اشعار بزرگان ادب پارسی تکرار شده، چه نوع موجودی است؟!
هما پرنده ای افسانه ای یا واقعی …؟!
حدود 45 سال پیش آقای ادوارد زهرابیان نقش هما را به عنوان آرم هواپیمایی ملی ایران طراحی کرد، اما سابقه نام هما باز می گردد به نوشته های گریشمن!
با این وجود، حقیقتا چند درصد از ایرانی ها می دانند که هما؛ پرنده ای که نقش آن بارها و بارها در سرستون های تخت جمشید به کار رفته و نام آن بارها و بارها در اشعار بزرگان ادب پارسی تکرار شده، چه نوع موجودی است؟! موجودی که از دیرباز در باورهای مردم این سرزمین نشانه خوشبختی و سعادت انسان های پاک نهاد آریایی بوده. این پرنده نه تنها در ایران باستان بلکه در اساطیر مصر و یونان نیز صاحب کرامت است.
در ادبیات داستانی کهن این مرز و بوم آمده است که هرگاه پادشاهی درمی گذشته و وارثی برای جانشینی نداشته است، مردم را در میدانی جمع می کردند و همایی را رها می ساختند. هما بر روی سر یا شانه هر کس که می نشست آن شخص پادشاه آن سرزمین می شد .
اکثریت قریب به اتفاق ایرانیان، هما را پرنده ای افسانه‌ای، همتراز یا شبیه به ققنوس می دانند ؛ پرنده ای که تنها در داستان ها و اساطیر باستانی وجود داشته است. با این وجود زرتشتیان ایران که امروزه تعدادشان بسیار کم شده و با مشکلات بسیار زیادی برای ادامه زندگی در معدود روستاهای مناطق کویری ایران مواجه اند به خوبی با این پرنده آشنایی دارند. آنها تا همین چند ده سال پیش بر این باور بودند که هرگاه هما به سراغ جسد فردی که بر روی بلندی قرار داده شده است بیاید، آن فرد در عالم جاودان سعادتمند خواهد شد.
اما هما بر اساس آنچه که در واقعیت وجود دارد یک نوع لاشخور است با نام علمی “Gypaetus Barbatus”. لاشخوری که تنها استخوان می خورد و یکی از بزرگترین جثه‌ها را در بین پرندگان ایران دارد. هما در حال حاظر جزو پرندگان حمایت شده ایران است.
اروپاییان نخستین بر این باور بودند که این پرنده به بره‌ها و نوزاد انسان آسیب می رساند و از این رو با مسموم کردن لاشه حیوانات و یا شکار، تعداد این لاشخور را در کوهستان‌های قاره سبز به حداقل ممکن رساندند. اگرچه اروپاییان امروزه تدابیر بسیاری را برای حفظ و ازدیاد نسل این پرنده با شکوه اندیشیده اند، اما وضعیت زیستی این پرنده هنوز هم در اروپا مورد رضایت نیست. در واقع هما در حال حاضر از مشکل کمبود تنوع ژنتیکی در میان تعداد اندک باقیمانده از جمعیت خود رنج می برد.
هما بیشتر زمان روز را در حال بال بازروی در ارتفاعات بالای 3000 متر مناطق کوهستانی می گذراند؛ آشیانه خود را بر روی سکو یا شکاف صخره های دور افتاده ساخته و در هنگام جوجه آوری به شدت از قلمرو وسیع 400 کیلومتر مربعی خود، در برابر جفت های هم نوع حفاظت می کند. همای ماده معمولا یک تخم و به ندرت دو تخم درون آشیانه می گذارد و هر دو جنس نر و ماده در امر تغذیه جوجه همکاری دارند. در آشیانه هایی که دو جوجه مورد تغذیه پدر و مادر قرار می گیرند معمولا جوجه کوچکتر توسط جوجه بزرگتر از بین رفته و جوجه باقیمانده پس از گذشت 107 تا 117 روز شروع به تجربه اولین پروازهای خود بر فراز آشیانه می کند.
از نظر ریخت شناسی هما شباهت چندانی به دیگر لاشخورها ندارد. پرنده بالغ دارای بال هایی کم عرض، دراز و نسبتا نوک تیز است که طول بال های باز، گهگاه به 3 متر نیز می رسد. دم بلند و لوزی شکل است؛ سطح پشتی بال ها و دم به رنگ سیاه براق، سطح شکمی نارنجی مایل به زرد و سینه کاملا نارنجی رنگ می باشد. سر و گردن این لاشخور برخلاف دیگر کرکس ها پوشیده از پر بوده و برهنه نیست که دلیل آن هم به عدم لاشه خوار بودن پرنده باز می گردد. گردن هما نارنجی رنگ بوده و دو رشته پر سیاه به شکل دو رشته سبیل از دو سوی منقارش آویزان است. پرندگان نابالغ سر و گردنی کاملا سیاه رنگ دارند.
یکی از عادات هما در هنگام تمیز و مرتب کردن پرهای سینه اش استفاده از ترکیبات آهن دار موجود در سنگ های مناطق کوهستانی است. اکسید آهن موجود در این گونه سنگ ها باعث می شود تا پرهای سطح شکمی پرندگان بالغ موجود در طبیعت به نارنجی پر رنگ تمایل داشته باشد، در حالی که پرهای سطح شکمی پرندگانی که در اسارت بزرگ می شوند بسیار روشن تر از همنوعان آزاد خود است. هما با این عمل علاوه بر از بین بردن حشرات ذره بینی موجود در میان پرهای خود، باعث استحکام و حفاظت بیشتر از پرهای آسیب دیده اش می شود. با این وجود اکسید آهن خاصیت عایق بودن سطح پرها را در برابر باد از بین برده و به همین دلیل هما هیچگاه شاهپرها و پرهای زیر بال هایش را به این ماده آغشته نمی کند!
نحوه تغذیه هما در میان انواع دیگر لاشخورها کاملا منحصر به فرد است. این پرنده برخلاف پسر عموهای خود هیچ گاه به محض از پا در آمدن حیوان بر سر لاشه فرود نمی آید. معمولا منتظر می ماند تا سایر لاشخورها کار پاکسازی لاشه را از گوشت و پوست انجام دهند و سپس به سراغ اسکلت رها شده لاشه می آید. هما علاقه فراوانی به مغز استخوان دارد و برای به دست آوردن این ماده مقوی می بایستی قطعات بزرگ استخوان لاشه را که در کشور ما معمولا کل و بز وحشی است به تکه های کوچک قابل بلعیدن تبدیل کند. برای رسیدن به این منظور قطعات بزرگ و سنگین استخوان را به کمک چنگال‌ها و یا نوک بزرگ خمیده اش به آسمان برده و پس از اوج گیری کامل استخوان را بر روی صفحات سنگی مناطق کوهستانی مورد علاقه اش پرتاب می کند. هر پرنده در قلمرو خود معمولا از چند منطقه مشخص پوشیده شده از صخره های سنگی برای انداختن قطعات استخوان و تبدیل آنها به قطعات کوچکتر بهره می برد و در مورد استخوان های بزرگ این عمل گهگاه تا پنجاه بار نیز تکرار می شود. جالب اینجاست که حتی پرندگان رشد کرده در اسارت هم کماکان از همین روش برای شکستن استخوان‌ها استفاده می‌کنند. اسید معده در این پرنده آن‌قدر قوی است که حتی قطعات بزرگ و تیز استخوان نیز به راحتی هضم می شوند.
اگر چه در کشور ما آمار دقیقی از تعداد و پراکنش پرندگان ، به خصوص پرندگان شکاری در دست نیست، اما این باور که چند سال است هیچ کس هما را در منطقه البرز مرکزی و یا ارتفاعات دیگر البرز ندیده است نیز کاملا اشتباه است. اصولا هما پرنده ای است که در ارتفاعات بسیار بالای مناطق دور افتاده کوهستانی زندگی می کند و مشاهده آن برای مردم عادی ممکن نیست. از طرف دیگر برخی خبرهای غیر کارشناسی در روزنامه‌ها، مجلات و سایت های مرتبط با محیط زیست باعث شده است تا تصوری غلط از وضعیت این پرنده در ایران به وجود بیاید.
هما در طی 4 سال گذشته بارها توسط علاقه‌مندان و کارشناسان پرنده شناسی، رکورد شده است. حال بد نیست بدانید که متاسفانه حدود 30 سال است هیچ رکوردی از گونه ای لاشخور ساکن در استان سیستان و بلوچستان با نام لاشخور پشت سفید نشده است …