پانزده برات رسمی برای خوش آمدگویی به ارواح درگذشتگان

صدای آریان: یکی از آداب متداول بین مسلمانان ، زیارت اهل قبور در شبهای جمعه می باشد اما زیارت اهل قبور در 3 زمان ( در طول سال) از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و شکوه و جلوه خاصی به آرامستان می بخشد.

اول زیارت اهل قبور در هنگام تحویل سال نو، که در بین اکثریت ایرانیان رایج است .

دوم زیارت اهل قبور در روز تاسوعا یا عاشورا، که در بین شیعیان متداول بوده و این موضوع در روستای کهنه در غروب روز تاسوعا صورت می پذیرد.

سوم زیارت اهل قبور در شب میلاد حضرت مهدی (ع)،که در بین مردم اغلب مناطق استان خراسان مرسوم بوده و درنیمه شعبان ( غروب چهاردهم ماه شعبان) صورت می پذیرد و اهالی استان مذکور ، با عنوان پانزده برات از آن یاد می کنند.

 

مردم روستای کهنه والله آباد و دیگر مناطق استان خراسان ، در پانزده برات، با حاضر شدن در سر مزار اموات خویش ، ضمن خیرات دادن ، از درگذشتگان خود یاد نموده و یاد و خاطره آنان را گرامی می دارند.

شایان ذکر اینکه اکثریت آداب و رسومی که امروزه در بین ما ایرانیان رایج است ، ریشه در فرهنگ ایران باستان دارد و این آداب و رسوم پس از اسلام ، فقط رنگ و بوی اسلامی گرفته اند. اگر بخواهیم آنچه را که با عنوان پانزده برات در بین مردم خراسان (و شاید مناطق دیگری از ایران ) متداول است ریشه یابی کنیم باید بگوییم که لیله البرات (شب برات) ریشه در جشن فروردگان ایران باستان دارد .

ایرانیان پیش از اسلام  دلیل مرگ ظاهری زمین در پاییز و حیات مجدد آن در بهار را در این می دانستند که ارواح در پاییز زمین را به قصد آسمان ترک کرده  و بار دیگر در آستانه بهار به زمین باز می گردند و بر این اساس است که گل در بهار می شکفد و گیاه می روید و حیات از سر گرفته می شود. به تبع این باور خلقت ارواح یا روانها نیز به آستانه بهار مربوط دانسته  می شد . همچنین نیاکان ما معتقد بودند که در این دوره اهورا مزدا به روانهای درگذشتگان نیز اجازه پنج یا ده روزه رجعت به زمین و خانه و کاشانه پیشین را می دهد  تا با باز ماندگان خود دیدار تازه کرده و توشه ای مجدد برای خود فراهم کنند.
بر این اساس ، روان یا فروهر در گذشتگان هر ساله در آستانه ایام نوروز اجازه و برات آزادی و پروانه چند روزه پرواز به خانه و کاشانه پیشین زمینی خود را به دست می آوردند و به تبع آن زندگان نیز به استقبال آنان شتافته و خانه و کاشانه خود را برای آمدنشان تمیز می کردند و این همان رسمی است که اکنون با عنوان خانه تکانی در روزهای آخر سال انجام می شود. همچنین  زندگان برای خوش آمد ارواح درگذشتگان  بر بام و در هر سرا شمع و چراغی افروخته و خوردنی و نوشیدنی مورد علاقه مردگان را بر سر سفره قرار می دادند و  انتظار آنها را می کشیدند. بدین سبب، نام اولین ماه بهار یعنی فروردین از فروهر گرفته شده، که گویی ماه سیر و سفر و بازگشت فروران از آسمان به زمین و دادن حیات مجدد به این توده خاکی مرده است. جمع این باورها سبب شده است تا ایرانیان باستان در آستانه هر بهار و نوروز مراسم یا عیدی به نام فروردگان برای استقبال و پذیرایی از روان درگذشتگان خویش داشته باشند که بعدها به دلایلی، از جمله تنظیم نبودن کامل تقویم آن دوران  به آخر ماه آبان انتقال یافته و نام عید آبانگان به خود گرفته است. این مراسم در دوران اوج نهضت شعوبی گری و بازگشت به اصول گذشته در ایران تازه مسلمان شده یعنی حدود هزار سال پیش و پس از گذشت چهار سده از اسلامی شدن ایران تنها در میان زرتشتیان رواج داشته و هنوز هم بر همان روال در بین ایشان برگزار می شود. از سوی دیگر ایرانیان مسلمان شده نیز بیکار ننشسته و در طی این چهار قرن و خاصه قرون سوم و چهارم هجری تلفیقی شیرین و موفق از باورهای ایرانی پیشین و اسلامی پسینِ خود ساختند، بدین گونه که هزار سال پیش در خراسان بزرگ عید یا مراسم لیله البرات یا لیله الصک را در نیمه شعبان ماه با همان رسوم و آیین ایرانی- زرتشتی اما با توضیح و توجیه اسلامی تدارک دیدند و برگزار کردند.

دو دلیل برای این امرکه مردم مسلمان ایران در سده‌های سوم و چهارم هجری آیین و مراسم یاد درگذشتگان و پذیرایی از روان و فروهر آنان را به نیمه ماه شعبان انتقال داده و نام لیله‌البرات یا چراغ برات و شب چک به آن داده‌اند،وجود دارد که تا حدی قانع کننده است. اول اینکه اگر حساسیت ایرانیان زرتشتی را نسبت به هر ماه و روز سال، از نظر رفتار دینی و اعتقادی، درنظر بگیریم و توجه داشته باشیم که آنان عید مردگان را در سده‌های سوم و چهارم در برج هشتم سال یعنی آبان‌ماه برگزار می‌کرده‌اند، پذیرفتنی خواهد بود که پس از اسلام آوردن هم باز متمایل باشند که در ماه هشتم سال اسلامی قمری، یعنی شعبان، به برگزاری این مراسم بپردازند. دیگر این‌که شعبان قمری تا سال 11 هجری، که در آن سال بنا به آیه انما النسئی زیادت فی‌الکفر… لغو کبیسه توسط اعراب صورت گرفت با برج اسفند شمسی منطبق بوده و ریشه و اصل عید آبانگان یعنی  فروردگان خاص آستانه بهار و ماه اسفند بوده است. 
حال اگر به اختلاط پیش از اسلام اعراب با ایرانیان و تاثیر شدید بعضی از قبایل عرب از فرهنگ و تمدن ایران هم توجه داشته باشیم، این مسئله که باور و آیین فروردگانی ایرانی مربوط به ماه اسفند، پس از اسلام رنگ و بوی اسلامی گرفته و به دلیل فوق به ماه شعبان افتاده باشد.غیر قابل قبول نمی نماید. هرچند ممکن است دلایل دیگری هم برای این انتقال و تحول بوده باشد.

 

در حال حاضر آنچه که با عنوان مردگون عید یا قورسون عئید (عید مردگان) در مناطقی از مازندران (سوادکوه) ، در 26 عئید ماه تبری ( برابر با 28 تیرماه جلالی ) برگزار می گردد نیز همچون شب برات خراسانی ها ، ریشه در فرهنگ جشن فروردگان ایران باستان دارد . با این توضیح که جشن فروردگان ایران باستان در پایان سال و در آستانه سال نو برگزار می شده و جشن مردگون عید مازندانی ها در استانه سال نو تبری برگزار می شود و در 28 تیرماه با حضور بر سر مزار درگذشتگان خود و خیرات کردن ، این روز را گرامی می دارند . ( شروع سال نو تبری مصادف با دوم تیرماه جلالی می باشد .  مبدا این تاریخ 133 سال پیش از هجرت و در زمان قباد ساسانی  و به روایتی دیگر سال 31 هجری و پس از مرگ یزدگرد سوم بوده است .) 

فرهنگ ایرانی همانند رودخانه ای است که در بستر زمان و مکان جاری بوده و می باشد . این فرهنگ از گذشته تاکنون ، از یک طرف تداوم داشته و از سوی دیگر متحول بوده است. 

چنانچه بعلت مشغله و گرفتاری توفیق نداشته اید در شب پانزده برات بر سر مزار درگذشتگان خود حاضر شوید ،اکنون  فرصت را غنیمت شمرده و با خیرات اندک چیزی یا حداقل با نثار فاتحه ای ، از آنان یاد کنید  و برایشان از درگاه دادار فرمانروا طلب مغفرت نمایید.

(پورشریعت )

شایان ذکر اینکه این متن در تاریخ 1392/12/14 از طریق روزنامه  اطلاعات بین المللی(ویژه هموطنان خارج از کشور ) نیز منتشر گردیده است.