گویان در گذر زمان
کشف قلعه زیرزمینی در محل قلعه کهنه آزادور
طی روزهای اخیر (و در پی حفاری به منظور عملیات گازرسانی به روستای آزادور)، خبر کشف قلعه زیرزمینی در محل قلعه کهنه آزادور، موضوع مورد توجه ساکنین محلی منطقه گویان و همچنین مطلب مورد توجه رسانه ها در فضای مجازی گردیده است.
در حدود دو سال پیش، این وبگاه(صدای آریان)، در خصوص قلعه آزادور و بر اساس مفاد سفرنامه کلنل (سرهنگ ) ییت انگلیسی، مطلبی تحت عنوان گویان در گذر زمان منتشر نمود. کلنل ییت انگلیسی در سالهای ۱۲۷۰تا ۱۲۷۵ شمسی مسئولیت کفیل کنسولگری و سرکنسولگری مشهد را بر عهده داشته و در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و در سال ۱۲۷۳ از آزادور جوین دیدن نموده و در خصوص قلعه کهنه ازادور این گونه آورده است:
در وسط دشت و در نزدیکی دهکده آزادور ، ویرانه های شهر قدیمی جوین که نام خود را بدین ناحیه بخشیده است قرار گرفته بود . در این ویرانه ها باقیمانده یک بنای بزرگ که ابعاد آن ۳۶ متر در ۲۷ متر بود و نزدیک به ۱۲ متر ارتفاع داشت به چشم می خورد . به نظر می رسید که این بنا در گذشته سه یا چهار طبقه داشته و دور تا دور آنرا دیوار و برج و باروهایی احاطه کرده است . در شرق آن توده هایی از آجر شکسته دیده می شد که بقایای آن شهر قدیمی به حساب می آید. وی در قسمت دیگری از سفرنامه خود نیز چنین آورده است : اسفراین و جوین دو ناحیه حاصلخیز و از لحاظ قدمت تاریخی همچون نیشابور و طوس است .
و اما در خصوص قدمت و زمان بنای قلعه زیرزمینی کشف شده، وبگاه صدای آریان بر اساس بررسی ها و مطالعات تاریخی بر این گمان است که این قلعه می تواند متعلق به دوره سلجوقیان باشد چرا که در دوره سلجوقیان، خاندان معروف جوینی از مشهورترین وزیران دربار سلجوقی بوده اند فلذا محتمل است که خاندان جوینی از این نفوذ خود در جکومت آن روزگار در جهت آبادی و عمران زادگاه خود که همین قلعه آزادور بوده است بهره برده باشند. بر اساس مندرجات و نوشته های تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه(تالیف عباس اقبال آشتیانی)، ابوالقاسم علی بن عبدا.. جوینی (ملقب به سالار پوژگان) فردی بوده که در پیروزی و غلبه طغرل سلجوقی بر مسعود غزنوی نقش بی بدیل داشته است. سالار پوژگان در روزگار غزنویان از روسای نیشابور بوده که از بیدادها و ظلم عمال غزنویان به تنگ آمده فلذا بطور محرمانه با سلاجقه دست به یکی نموده و ساخته است. طغرل سلجوقی نیز پس از فتح نیشابور، سالار پوژگان را به خدمت خود گرفته و بعدها یعنی در سال 436 ه ق او را به وزارت خود منصوب نموده است. از طرف دیگر در خصوص زمان تخریب قلعه آزادور یا به فراموشی سپرده شدن این قلعه زیرزمینی، این سایت بر این گمان است که احتمالا این قلعه همانند قلعه آریان روستای کهنه، در زمان حمله و استیلای قوم مغول به فراموشی سپرده شده باشد گر چه نسل خلف و باهوش و با تدبیر خاندان جوینی مدت ها پس از حمله مغول، دوباره در زمان هولاکو خان، وارد دربار ایلخانان مغول شده اند و بهاء الدین محمد جوینی و دو پسر او یعنی شمس الدین محمد و علاء الدین عطاملک ( که هر دو از ممدوحین شاعر بزرگوار سعدی نیز می باشند) از آن جمله اند. نحوه کشته شدن خواجه شمس الدین محمد صاحب دیوان جوینی، با دسیسه یکی از زیردستان و تربیت یافتگان وی به نام مجدالملک یزدی که هوس یافتن مقام صاحب دیوانی داشته است بسیار اندوهناک است که در آینده در همین وبگاه به صورت مفصل به آن خواهیم پرداخت. با کشته شدن خواجه شمس الدین در سال 683 ه ق ، پسران و نوادگان و برادرزادگان او نیز به تدریج به قتل رسیده و خاندان جوینی به این شکل از دربار ایلخانان مغول بر افتاده اند.
در خصوص زمان دقیق بنای این اثر تاریخی و همچنین در خصوص زمان به فراموشی سپرده شدن و دیگر جزئیات مربوط به آن، باید منتظر باشیم تا ببینیم کاوش ها و یافته های باستان شناسی چه خواهند گفت.
حفاری با حضور کارشناسان میراث فرهنگی استان
پلکان مدور قلعه زیرزمینی
نمایی از داخل قلعه زیرزمینی